Fanlarni o’qitishda innovatsion metodikalar

Telegramda o'qish

Mamlakatimiz innovatsion taraqqiyot yo’lida shiddat bilan rivojlanib borayotgan bir davrda kelajagimiz davomchilari bo’lgan yoshlarning ijodiy g’oyalari va ijodkorligini har tomonlama qo’llab-quvvatlash,ularning bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish hamda ilg’or xorijiy tajribalar, xalqaro mezon va talablar asosida baholash tizimini takomillashtirish,shu yo’lda xalqaro tajribalarni o’rganish, mavjud tizimni har tomonlama qiyosiy tahlil qilish,tegishli yo’nalishdagi xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy tadqiqot muassasalari bilan yaqindan hamkorlik qilish muhim ahamiyatga egadir.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “ O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida” gi 5712- son Farmonida 2030-yilga kelib PISA xalqaro dasturi reytingida jahonning birinchi 30 ta ilg’or mamlakatlari qatoriga kirishishga erishish hamda xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish asosida o’quvchilarning o’qish, matematika va tabiiy yo’nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholashga yo’naltirilgan ta’lim sifatini baholashning milliy tizimini yaratish vazifalari belgilangan.
Shuningdek, konsepsiya doirasida o’quvchilarning tanqidiy va ijodiy fikrlash, axborotni mustaqil izlash, tahlil qilish kompetensiyalari va malakalarining rivojlanishiga alohida urg’u berishni hisobga olgan holda, zamonaviy innovatsion iqtisodiyot talablariga javob beradigan umumta’lim dasturlari va yangi davlat ta’lim standartlarini joriy etish, o’quvchilarning bilim darajasini baholashda xalqaro PISA, TIMSS, PIRLS va boshqa dasturlarda doimiy ishtirok etishi nazarda tutilgan.
2021-yilda o’tkaziladigan tadqiqotda o’quvchilarga birinchi marta raqamli formatdagi topshiriqlarni taqdim etishni rejalashtirganini aytish o’rinlidir. Raqamli formatga o’tish bilan birgalikda, internet muhitida boshqariladigan ePIRLS onlayn o’qishni kompyuterda baholash kabi o’zgarishlar ham ko’zda tutilgan.
Ta’lim sifati va samaradorligini oshirish yo’lida xorijiy ilg’or tajribalarni o’rganish, xalqaro standartlar talablarining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega.Bu borada O’zbekiston Respublikasida qo’yilayotgan amaliy qadamlarga xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarning tashkil etilishi to’g’risida hukumat qarorining qabul qilinishi Ta’lim sohasidagi yutuqlarni baholash xalqaro assotsiatsiyasidek (IEA) nufuzli tashkilot bilan hamkorlik aloqalarining yo’lga qo’yilishini misol sifatida keltirish mumkin.
Xalqaro innovatsion metodikalarga o’quvchilarni shu paytdan tayyorlab borishimiz darkor. Kompetensiyaviy yondashuv an’anaviy darslardan keskin farq qiladigan, innovatsion va axborot texnologiyalari keng qo’llanadigan mashg’ulotlar tashkil etishni talab etadi. Rang-barang metodlardan foydalanish, ta’limga noan’anaviy yondashuv pedagogning kutilgan maqsadga erishishni ta’minlab, o’quvchining darsda egallagan bilim, ko’nikma va malakalarini kundalik faoliyatida qo’llay olish qobiliyatini rivojlantiradi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun didaktik materiallarni ilmiy-ommabop,tushunarli, sodda, va ravon usulda yetkazish, boy madaniy, tarixiy merosimizni oson va qiziqarli tarzda o’zlashtirishga mo’ljallangan multimediali electron o’quv modullarini yaratish, boshlang’ich sinf o’qituvchilari bilan ota-onalar electron hamkorligining variantlarini ishlab chiqish va joriy etish darkor bo’ladi.
O’quvchilarning axborotni mustaqil topish, qayta ishlash,xulosa chiqarishga o’rgatish orqali intellektual salohiyatini oshirish maqsadida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)dan foydalanish tavsiya etiladi. AKT o’quv mashg’ulotlarida musiqa, animatsiya yordamida estetik va emotsional muhit yaratish, ko’rgazmalarning rang-barangligini ta’minlash, yirik miqdordagi didaktik materiallarni qamrab olish, keng hajmdagi mashqlarni bajarish,o’quvchilar bilan individual ishlash imkonini beradi. Natijada sinfda do’stona va hamkorlik muhiti vujudga kelib, o’g’il-qizlarning o’qish va o’rganish faoliyati jadallashadi.
Biz innovatsion metodikalarni ona tili darslarida korib otsak,ona tili fanini o’qitishning asosiy vazifasi –o’quvchi shaxsini fikrlashga, o’zgalar fikrini anglashga, o’z fikrini og’zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga qaratilgan nutqiy kompetensiyani rivojlantirish; o’quvchilarda grammatikada oid o’zlashtiriladigan bilimlar (fonetika,leksikologiya,so’zning tarkibi, so’z yasalishi, morfologiya, sintaksis,yozuv, imlo, tinish belgilari,nutq uslublariga oid tushunchalar) ni rivojlantirish hamda ona tilining keng imkoniyatlaridan unumli foydalangan holda to’g’ri va ravon bayon eta olish ko’nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan lingvistik kompetensiyalarni shakllantirishdan iborat.
Boshlang’ich ta’limning ona tili o’quv dasturi o’quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirishga yo’naltirilgan bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 – yil 6-apreldagi “Umumiy o’rta va o’rta maxsus,kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida” gi qarori bilan tasdiqlangan Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti hamda ona tili fani bo’yicha malaka talablari asosida tuzilgan. Mazkur o’quv dasturida bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo’lgan 1-4 sinf o’quvchilarida tayanch hamda fanga oid ( nutqiy va lingvistik ) kompetensiyalarning elementlarini shakllantirish ko’zda tutilgan.
Innovatsion metodikalar ona tili fanida o’quvchilarning yangi mavzularda qiziqishini kuchaytirib, dars davomidagi faolligini yanada oshirishni talab etadi.Shu bois har bir darsga tayyorgarlik asnosida bolalarning fikrlash jarayonini faollashtiradigan, nazariy ma’lumotlarni mustaqil o’lashtirishga yo’naltirilgan samarali metodlarni tanlashga alohida e’tibor berish zarur.
Innovatsion metodikalarni kichik guruhlarda qo’llasa yanayam samarali bo’ladi. Maqsadga birgalikda intilish shaxsiy yakka harakatlardan samaraliroqdir. Qadimgi Rim mutafakkiri Kvintilian: “Agar o’quvchilar bir-biriga o’rgatsa, mustahkamroq va chuqurroq bilimga ega bo’ladi “ deb ta’kidlagan.
Quyida ona tili darslarining turli bosqichlarida innovatsion metodlarni qo’llash tajribasidan lavhalar keltiramiz:
O’tilgan mavzu yuzasidan uyga vazifalarni nazorat qilayotgan vaqtda, o’qituvchi o’quvchilarni ish daftarini tekshiradi. Bu vaqtda 2 nafar faol o’quvchi multimedia orqali taqdim etilgan topshiriqni sinf doskasida bajaradi. O’qituvchi sinf doskasida topshiriqni bajargan o’quvchilardan izoh so’raydi, to’liq javob berganlarni rag’batlantiradi. Bunda “Bo’lishi mumkin emas” ta’limiy o’yinini bersak bo’ladi.Bu o’yinni shartiga ko’ra, o’qituvchi kichik hikoya o’qib beradi, o’quvchilar diqqat bilan tinglaydi. Ular hikoyada bo’lishi mumkin bo’lmagan sifatlar aniqlanadi. Aslida qanday bo’lishi kerakligi so’raladi.Bu ta’limiy o’yin orqali o’quvchilarning diqqati, kuzatuvchanligi va tanqidiy fikrlash malakalari rivojlantiriladi.
“Zinama-zina” boshqotirmasi. Bunda o’quvchilar berilgan savollarga javob berish orqali zinadan ko’tarilib, kataklarni to’ldirishlari kerak.

“Grafik test”, “Shirin muzqaymoq”, “Tushunchalar tahlili” kabi ta’limiy o’yinlarda multimediada yoki proyektorda o’qituvchi oldindan tayyorlagan savollari yozilgan bo’ladi. O’quvchilar har bir savolga javob variantlaridan mosini tanlab shu katakchani bo’yaydi, moslashtiradi. Jarayon yakunida hosil bo’lgan shakl namunaviy shaki bilan solishtiriladi.

O’quvchilar topshiriqni bajarayotganda o’qituvchi ularning ishini nazorat qiladi va yordamga muhtoj o’quvchilarga ko’mak beradi. O’qituvchi ishni tarbiyaviy qirrasiga ham urg’u berishi lozim.
Innovatsion metodikalardan foydalanish o’quvchilarda hamkorlik qilish kompetensiyasini ham shakllantiradi.Qolaversa, nazariy ma’lumotlarni yetarli o’zlashtirib ulgurmagan o’quvchi faol sherigining amaliy yordami tufayli topshiriqni bajarish imkoniyatiga ega bo’ladi.
Ko’pincha darsning mustahkamlash qismida o’quvchilarning yakka tartibda ishlashi talab etiladi, bu har bir topshiriqlarning yechimlarini amalda qo’llash malakasini rivojlantirish uchun juda zarur. Pedagogik –psixologik tashxisga oid ma’lumotlar shuni ko’rsatmoqdaki, ta’limga individual yondashish, innovatsion metodikalar o’qitish samaradorligini oshirish bilan birgalikda, o’quvchilarning umumiy rivojlanish imkoniyatlarini ham kengaytiradi.
O’quvchilarning intellectual salohiyatini e’tiborga olib tasniflangan topshiriqlar multimedia yoki proyektor yordamida, onlayn tarzda taqdim etish individual ishlash uchun qulaylik yaratadi. Innovatsion metodika topshiriqlari bajarilayotganda o’qituvchi sinf xonasida yurib, barcha o’quvchilarning, fanlardan o’zlashtirishi past bo’lgan o’quvchilarning faoliyatini kuzatish, zarur hollarda ularga amaliy yordam berish imkoniyatiga ega bo’ladi. Eng muhimi, har bir o’quvchini o’zlashtirish darajasini ichki monitoring qilib borish va to’g’ri yo’naltirish shakllarini qo’llash mumkin.
Darslarda innovatsion metodikalardan samarali foydalanish o’qituvchining ko’p qirrali va rang-barang faoliyatini kompyuter zimmasiga yuklash emas, balki o’quv jarayonini jadallashtirish, bilim olish amaliyotini faollashtirish, o’quvchilar ishtiyoqini kuchaytirish va xalqaro ta’lim tajribasini o’rganish, shu yo’l bilan ta’lim samaradorligini oshirishdan iboratdir.

Laylo Samadovna, Buxoro viloyati Buxoro shahridagi 35 – umumiy o’rta ta`lim maktabi boshlang’ich sinf o’qituvchisi Beshimova