Ilg‘or dars jarayonida foydalanadigan dam olish daqiqalari uchun ta’limiy va ko‘ngilochar o‘yinlar

Dars mashg‘ulotlarida o‘quvchilar ba’zan zerikib qolishi, toliqishi mumkin. Shunday vaqtlarda dam olish daqiqalarni o‘tkazish ta’lim sifatini ham oshiradi.

O‘quvchilar ko‘p matn yozganda, yangi tushuncha beradigan murakkab mavzularni o‘rganish jarayonida toliqish his qilishadi. Shunday kezlarda biroz chalg‘ib olish va qiziqishni qayta uyg‘otish uchun dam olish daqiqalari boshqacha aytganda quvnoq daqiqalar o‘tqazish o‘rinli bo‘ladi. Uni qanday o‘tkazish har bir o‘qituvchining fantaziyasiga bog‘liq. Dam olish daqiqalari sifatida quyida beriladigan o‘yinlardan foydalanish mumkin.

So‘z o‘yini.

O‘qituvchi sinf taxtasiga biror so‘z yozadi va shu so‘z tarkibidagi harflardan so‘zlar hosil qilishni taklif etadi. Ko‘proq so‘z yasagan o‘quvchi rag‘batlantiriladi. Masalan “O‘zbekiston” so‘zi yozilganda undagi harflardan foydalanib o‘z, bek, o‘zbek, non, son, iz, is, bo‘z, tob va hokazo so‘zlarni yaratish mumkin.

Bo‘g‘in o‘y’ini.

O‘qituvchi sinf taxtasiga bir bo‘g‘in yozadi. O‘quvchilar so‘z boyliklaridan foydalangan holda shu bo‘g‘in bilan boshlanuvchi so‘zlardan yozadilar. Masalan, lo- lobar, lochin, lola, loyiha, lotin, ki- kitob, kiyim, kino, kilo, kirim…

O‘rnini almashtir o‘yini.

O‘qituvchi so‘z tarkibidagi harflar o‘rni o‘zgargan gaplar yozilgan kartochkalardan tayyorlaydi. O‘yinda ishtirok etish uchun tayyorlagan kartochkalar soniga qarab o‘quvchilarni taklif etadi. Qaysi o‘quvchi harflarni o‘z o‘rniga qo‘yib gap shakliga tezroq keltirsa g‘oliblikni qo‘lga kiritadi. Birinchi kartochka: nbuug baonrsa eshb ahbo idlo. To‘g‘irlanganda: Bugun Sanobar besh baho oldi. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari harflarni emas, bo‘g‘inlarni o‘zgartirib kartochka tuzishlari mumkin. Yuqoridagi kartochkani bo‘g‘ini o‘zgartirilib quyidagicha yozilishi mumkin: gunbu nosabar besh hoba diol.

Imkonshou o‘yini.

O‘qituvchi bir necha qiziqarli savollarni tayyorlab keladi. O‘yinga qiziqishni yanada oshirish uchun ruchka, o‘chirg‘ich, faylpapka bloknot, kitob kabi kichik sovg‘alar o‘ynalishi kerak. O‘yinda ishtirok etishni istagan o‘quvchi tayyorlangan savolga javob beradi. Javob to‘g‘ri bo‘lsa, o‘qituvchi unga kichikroq qiymatdagi sovg‘a taklif etadi, agar ishtirokchi sovg‘ani olmay keyingi bosqichda ham o‘ynashni xohlasa yana savol beriladi. O‘quvchi bu gal ham topsa biroz kattaroq qiymatdagi sovg‘a taklif etiladi. Sovg‘a olinsa o‘yin tugaydi. O‘yinni 4 bosqichli qilib olinishi mumkin. Savollarni o‘z faningizdan va mantiqiy masalalardan tayyorlashingiz mumkin.

Xotira mashqi o‘yini.

O‘yin sharti oddiy. O‘qituvchi o‘zini sinamoqchi bo‘lgan o‘quvchiga 10 ta so‘zni ikki marta o‘qib beradi. Ishtirokchi qanchalik ko‘p so‘zni eslab qolgan bo‘lsa, rag‘batlantiriladi. O‘yinni faqat og‘zaki tarzda o‘qib beriladigan so‘zlardan emas, tayyorlab kelingan bir necha narsalarning suratini ko‘rsatib ham o‘ynash mumkin.

“Pir etdi” harakatli o‘yini.

O‘yin jarayonida barcha o‘quvchilar tik turgan holda bo‘ladilar. O‘qituvchi uchadigan jism yoki qushlar nomini aytganda o‘quvchilar “Pirr etdi, pirr etdi” deb qo‘llarini ko‘taradilar. O‘qituvchi uchadigan jism yoki qush nomini emas boshqacha so‘z aytganda “Ketdi, ketdi” deb o‘tirib turadilar. Bu o‘yin diqqatni to‘plashda va charchoqni chiqarishda qo‘l keladi.

Topqirlik o‘yini.

Bir necha o‘quvchilar doskaga chiqadilar. Birinchi o‘quvchi so‘z aytadi, ikkinchi o‘quvchi shu so‘zning tugagan harfi bilan boshlanuvchi so‘z aytadi. O‘yin shu tariqa davom etadi. Qaysi o‘quvchi topa olmasa o‘yinni tark etadi. O‘yin bir kishi qolguncha davom etadi. O‘quvchilar yoshiga qarab aytiladigan so‘zlar toifasini chegaralash ham mumkin. Ya’ni faqat ot so‘z turkumiga oid so‘zlar, faqat sifat turkumiga oid so‘zlar. Masalan, faqat ot so‘z turkumiga oid so‘zlarni aytiladigan bo‘lsa: anor, randa, ariq, qoplon, Narvon, nur, rom, mushuk, kuchuk, kino, olma… Sifat turkumiga oid so‘zlar: aqlli, issiq, qora, ajoyib, buyuk, komil, lanj, janjalkash, shuhratparast, tinchliksevar, rahmdil, lobar, razil…

Kun va tun o‘yini.

O‘qituvchi sinf taxtasiga bir necha so‘zlarni yozadi. O‘quvchilarga so‘zlarni o‘qib olishni, keyin esa ko‘zlarini yumib turishni taklif etadi. O‘quvchilar ko‘zlarini yumganda o‘qituvchi sinf taxtasiga yozilgan so‘zlarning birini harfini o‘zgartirib yozadi va ko‘zlarini ochib qaysi so‘z o‘zgarganligini so‘raydi. Masalan, yod, bob, dars, shox, avtobus, afzal, sur’at, asr. Ushbu so‘zlardan birini quyidagicha o‘zgartirish mumkin: Yot, bop, darz, shoh, aftobus, abzal, surat, asir. O‘zgaruvchi so‘zlar qancha bir-biriga o‘xshash bo‘lsa, o‘quvchilarni shunchalik ziyraklikka undaydi.

Egizaklar o‘yini.

Ushbu o‘yinda o‘quvchilar ikki guruhga bo‘lingan holda o‘ynaydilar. Birinchi guruh tarkibida yonma-yon keladigan qo‘sh undoshlarga misollar topadi, ikkinchi guruh esa turli undoshlar ketma-ket keladigan qator undoshlarga so‘zlar topadi. Bunda qator kelayotgan undosh bir bo‘g‘in tarkibida bo‘lishi kerakligi tushuntiriladi. Birinchi guruh bir-biriga aynan o‘xshaydigan egizaklarga, ikkinchi guruh esa ko‘rinishi har xil bo‘lgan egizaklarga misol topayotgani bilan qiyoslash mumkin. Qo‘sh undoshlarga misollar: arra, karra, darra, alla, palla, malla, salla, tilla, mitti, ukki, qattiq, issiq, ayyor, tayyor… Qator undoshlarga misollar: traktor, krem, stakan, stol, go‘sht, musht, do‘st, daraxt, barg, pand, qirq, kompyuter, qadr, qasr, ko‘rk…

Tovushlar ko‘prigi o‘yini.

Ushbu o‘yin ham o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi va fikrlashga majbur qiladi. O‘qituvchi sinf taxtasiga avvaldan tayyorlab kelgan tovushlarni o‘rtada joy qoldirgan holda ikki tarafga yozadi. Tushunarli bo‘lish uchun birinchi qatorni o‘zi to‘ldirib beradi. O‘quvchilar o‘rtadagi bo‘shliqni to‘ldirishganda bu tovushlar birinchi so‘zning tugashi va ikkinchi so‘zning boshlanishiga ko‘prik bo‘ladi. Namunalar:
M A K — T A B — R I K
D U Sh — M A N — T I Q
T A N — B A L — D O Q
K A L — T A K — L I F
Q A Y — T I M — S O L
P O D — Sh O H — I D A

Uch tovushdan iborat ko‘prikni qurish qiyinchilik tug‘diradiganga o‘xshasa, ikki tovushlik, bir tovushlik ko‘prikdan iborat so‘zlar tayyorlasangiz bo‘ladi.

Tilsim o‘yini.

o‘qituvchi o‘z bilimiga ishongan bir necha o‘quvchilarni taklif etadi. Ular bir qator bo‘lib o‘qituvchi tomonga qarab turib olishadi. Ularga tezkor va javobi oddiy savollar beriladi. Qaysi o‘quvchi birinchi va aniq javob bersa bir qadam yuradi. Qaysi o‘quvchi to‘rt qadam yurib o‘qituvchiga yaqinlashguncha o‘yin davom etadi va shu bilimdonni g‘olib deb e’lon qilinadi.
Mavzu nomi o‘yini
Ushbu o‘yin o‘quvchilarning matematik bilimlarini sinovdan o‘tkazishda va o‘tilgan mavzuni yanada eslab qolishda asqotadi. Doskaga o‘yinda ishtirok etish uchun o‘quvchilar taklif etiladi. Ular qator bo‘lib turib olishadi. Birinchi o‘quvchi “Bir”, ikkinchisi “Ikki” deydi, uchinchi o‘quvchi esa mavzu nomini aytadi. To‘rtinchi o‘quvchi “To‘rt”, beshinchisi “Besh” oltinchi o‘quvchi esa mavzu nomini aytadi. Ya’ni har uchinchi o‘quvchi mavzu nomini aytishi kerak. Raqamlar aylanishda davom etadi. Adashgan o‘quvchi o‘yinni tark etadi va yakunda qolgan bir o‘quvchi g‘oliblikni nishonlaydi.

Boshqa usullar.

Albatta, darslarni jonlantirish, lirik chekinish qilish maqsadida faqat boshqotirmali topshiriqlar emas, boshqa usullardan ham foydalanish mumkin. Vatan, ota-ona, do‘stlik va boshqa mavzularda she’rlar so‘rash, adiblarning,aktyor va davlat arboblarining suratini ko‘rsatib kim ekanini topishga undash, kartochkalarga tayyorlab “Tez aytish”lar uyushtirish, ayrim o‘quvchilar chizgan eng chiroyli rasmlarni ko‘rsatish, o‘quvchilar qo‘l mehnati bilan yasagan buyumlarni namoyish qilishga imkon berish dam olish daqiqalarini maqsadli o‘tkazishga xizmat qiladi.