O‘qituvchilik kasbi tarixi haqida

O‘qituvchilik kasbi juda qadim zamonlardan buyon inson faoliyatining alohida turi sifatida mavjud.

Chunki inson faqat taʼlim-tarbiya tufayligini hayotini davom ettira va rivojlantira oladi. Tamaddunning Ossuriya, Bobil, Misr, Turkiston, Hindiston, Xitoy singari qadimiy o‘choqlarida topilgan tarixiy-madaniy obidalar bu o‘lkalarda o‘qituvchilik kasbi juda qadim zamonlarda shakllanganligini ko‘rsatadi. Bu davrlarda eng oqil, tajribali kishilar o‘qituvchilik bilan shug‘ullanishgan va ular boshqalarga qaraganda katta imtiyozlarga ega bo‘lishgan. Yunonistonda faqat ozod kishilargina o‘qituvchilik qilishga haqli hisoblangan. Ular mamlakatning turli shaharlarida grammatistlar, pedanomlar, didaskallar, pedotriblar shaklida nomlanganlar va ko‘pincha o‘z shaxsiy maktablariga ega bo‘lganlar. Boy oilalarda esa, taʼlim-tarbiya ishi bilimli va savodli qullarga topshirilib, ular paydagoglar («pedagog» so‘zi shundan kelib chiqqan), yaʼni «bola yetaklovchilar» deb atalgan. Rim imperiyasida O‘qituvchi imperator nomidan tayinlanadigan davlat amaldori sanalgan. O‘rta asrlarga kelib, G‘arb mamlakatlarida O‘qituvchilik bilan, asosan, cherkov xizmatchilari shug‘ullanishgan. Shaharlarda dunyoviy maktablar tashkil topgach, hunarmandchilik sexlari va savdogarlar gildiyalari tomonidan taklif etilgan yollanma O‘qituvchilar paydo bo‘ldi. Texnika taraqqiy etib, odamlar ko‘payishi bilan O‘qituvchilik eng ommaviy kasblardan biriga aylandi. Chunki maʼlum darajada taʼlim ko‘rmagan odam texnika vositalaridan foydalana olmas edi. Buning uchun esa, ko‘plab maktab va o‘qituvchi kerak bo‘lardi. Ayni vaqtda, 18—19-asrlarda boy oilalarda murabbiy, guvernyor singari uy o‘qituvchilaridan foydalanish keng yoyildi.

Sharq mamlakatlari, jumladan, Turkiston o‘lkasida ham o‘qituvchi eng qadimiy va obro‘li kasb hisoblanib, «ustoz» deb eʼzozlangan. O‘lkaga islom dini kirib kelishi bilan har bir qishloq, shaharlardagi har bir mahallada masjid va deyarli har bir masjid qoshida maktab tashkil etildi. Bu maktablarning o‘qituvchilari domla deb ataldi. Shuningdek, maktablar alohida shaxslar uyida ham tashkil etilib, ular maktabdor deyilgan. O‘lkamizda qizlarni o‘qitishga ham alohida eʼtibor qaratilib, savodli ayollar uylarida otinoyi maktablari tashkil etilgan. Bu maktab o‘qituvchilari otinoyi yoki otinbibi deb yuritilgan. Taʼlim davlatdan ajratilganligi, bolalarning o‘qishi, asosan, ota-onalarning ishi hisoblangani uchun ham Turkistonda o‘qituvchilik kasbiga maxsus tayyorlanilmagan. Madrasa ko‘rgan yoki maktabdan so‘ng o‘z ustida ishlagan savodli kishi o‘qituvchilik bilan shug‘ullanishi mumkin bo‘lgan.

19-asrning oxiridan, yaʼni o‘lkada maʼrifatchilik harakati paydo bo‘lishi bilan o‘qituvchining saviyasiga alohida eʼtibor beriladigan bo‘ldi. Turkistonda anʼanaviy yo‘sinda o‘qitadigan o‘qituvchilar bilan birga Yevropa mamalakatlaridan o‘zlashtirilgan usullarda dars beradigan yangi muallimlar ham faoliyat ko‘rsata boshladi. Bu hol, ayniqsa, jadidchilik harakati avj olgan kezlarda ancha keng yoyildi. O‘qituvchilar saviyasining oshganligi millat ruhiyatida uyg‘onish bo‘lishiga, taraqqiyotning bir qadar tezlashuviga olib keldi.

O‘qituvchilar oldida turgan vazifalar va uning mavqei jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha bo‘lgan. Jamiyat gullab, yashnagan davrda unga eʼtibor yuksak bo‘ldi yoki o‘qituvchining mavqei ko‘tarilgani uchun jamiyat rivoj topdi. Oktabr to‘ntarishi amalga oshgandan so‘ng va sho‘rolarning o‘z oldiga qo‘ygan ommani yoppasiga savodli qilish vazifasini bajarish uchun Turkistonda ham tizimli ravishda o‘qituvchi tayyorlash yo‘lga qo‘yildi. Chunki butun o‘lka bo‘ylab ochilgan maktablarda ishlaydigan mutaxassislar kerak edi. Shu sababli o‘qituvchilar sho‘ro hokimiyatining dastlabki yillarida urushga olinmaydigan bo‘ldi.
Taʼlim tizimi ham mafkuraga bo‘ysundirilgan sho‘ro davrida o‘qituvchilar hukmron siyosatni o‘tkazuvchi kuchga aylantirildi. Ular bevosita taʼlimtarbiyaga tegishli bo‘lmagan turli g‘oyaviy-siyosiy hamda tashkiliy ishlarga meʼyoridan ortiq jalb etildi. O‘ziga xos bo‘lmagan ishlar bilan shug‘ullanish o‘qituvchilar obro‘sining pasayishiga olib keldi.
Sobiq Ittifoq tarkibidagi boshqa respublikalar singari O‘zbekistonda ham 1936 yil 10 apr.dan SSSR MIK va XKS tomonidan shaxsiy o‘qituvchi unvoni (ixtisosligi) joriy etildi. O‘shandan boshlab ped. o‘quv yurtini bitirgan va davlat imtihoni topshirgan shaxsga rasmiy tarzda o‘qituvchi ixtisosligi beriladigan bo‘ldi.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘qituvchilarni tayyorlashga alohida eʼtibor berila boshlandi. Bu «Taʼlim to‘g‘risida»gi qonun (1997 yil 29 avg .da qabul qilingan) va Kadrlar tayyorlash milliy dasturida o‘z aksini topdi. O‘zbekistonda o‘qituvchilar universitetlar, ped. o‘quv yurtlarida tayyorlanadi. O‘qituvchi o‘z pedagogik faoliyati jarayonida ilmiy bilimlarni egallab, pedagogik qobiliyatini shakllantirib boradi. Mamlakatda o‘qituvchilar malakasini oshirish tizimi joriy etilgan, har bir O‘. ga o‘qituvchilar malakasini oshirish intlarida bepul pedagogik va metodik yordam olish imkoniyati berilgan. Mamlakatda har yili 1 oktyabrda «O‘qituvchilar va murabbiylar» kuni umumxalq bayrami sifatida nishonlanadi. Respublikada «O‘zbekiston Respublikasi xalq o‘qituvchisi», «O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan xalq taʼlimi xodimi», «O‘zbekiston Respublikasida xizmat ko‘rsatgan yoshlar murabbiysi» singari faxriy unvonlar mavjud. O‘qituvchilarga maksimal darajada qisqa ish kuni va haq to‘lanadigan eng uzun mehnat taʼtili belgilangan. Shuningdek, o‘qituvchilar uchun xalq taʼlimi va pedagogik gazeta va jurnallari, jumladan, o‘zbek tilida «Maʼrifat», rus tilida «Учительская газета» («O‘qituvchilar gazetasi») gazetalari, «Xalq taʼlimi», «Boshlang‘ich taʼlim», «Uzluksiz taʼlim», «Taʼlim taraqqiyoti», «Taʼlim va tarbiya», «Til va adabiyot taʼlimi» jurnallari, pedagogik va metodik adabiyotlar nashr etiladi.
Shuni aytish kerakki, o‘qituvchilik kasbi alohida ijtimoiy hodisa bo‘lib, jamiyat aʼzolarining shakllanishiga taʼsir ko‘rsatgani uchun ham uning shaxslik sifatlari kasbiy fazilatlaridan muhimroq hisoblanadi. Chunki u jamiyatning buguni va ertangi kuni qiyofasini shakllantiradi. Shuning uchun ham o‘qituvchining professional jihatdangina yetuk bo‘lishi kifoya qilmaydi. Uning maʼnaviy olami o‘quvchilarga singdirilishi ko‘zda tutilgan ezgu insoniy sifatlarga to‘yingan bo‘lishi kerak. O‘qituvchilar tayyorlanadigan o‘quv yurtlarida ayni shu jihatga alohida eʼtibor qaratiladi.
Hozirgi pedagogika fani o‘qituvchining amaliyotchilik, tadqiqotchilik, tashkilotchilik, vositachilik, ijrochilik singari vazifalari borligini qayd etadi. Ana shu vazifalarni to‘la uddalaydigan o‘qituvchigina bugungi yosh avlodning barkamol shaxslar sifatida shakllanishiga taʼsir ko‘rsata oladi. Istiqlol davri o‘qituvchilarida ana shunday xususiyatlarni qaror toptirish mamlakat taraqqiyotini taʼminlash omilidir.

Wikipedia ma’lumotlari asosida tayyorlandi