Munis Xorazmiy (1778-1829)

Munis Xorazmiy hayoti, mehnat faoliyati, asarlari, she’riyati haqida ma’lumotlar

Munis Xorazmiy hayoti

Amir Avazbiy oʻgʻli Shermuhammad, adabiy taxallusi Munis Xorazmiy XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning boshlarida Xorazmdayashab ijod etgan shoir, tarixnavis olim, tarjimon, xattot va marifatparvardir.
Munis oʻzbek adabiyoti, umuman madaniyati tarixida salmoqli oʻrinni egallaydi. U muarrix sifatida oʻzining “Firdavs ul-iqbol” tarixiy asarini yozdi, shoir sifatida devon tuzdi. Tarjimon sifatida tarixiy asarlarni oʻzbek tiliga tarjima qildi, pedagog sifatida “Savodi taʼlim” nomli risola yozdi. Munisning hayoti va ijodini oʻrganar ekanmiz, avvalo uning adabiy va tarixiy asarlariga murojaat qilamiz. U oʻzining “Munis ul-ushshoq” devoniga yozilgan soʻzboshida va “Firdavs ul-iqbol” nomli tarixiy asarida tarjimai holiga oid anchagina maʼlumotlar keltirgan.
Munis 1778 yili Xivada tugʻildi. “U Xivadagi Qiyot qishloqlik Avazbiy Mirobning oʻgʻlidir”. Uning ota-bobolari xonlar saroyida miroblik ishlarini boshqarib kelganlar.
U yoshlik chogʻlaridan boshlab ilm olishga qiziqib, tarix va adabiyotga mehr qoʻydi. Dastlabki maʼlumotni Qiyot qishlogʻida olib,keyinchalik Xiva madrasalarida oʻqidi.

Munis Xorazmiy mehnat faoliyati

1800 yilda otasi vafot etgach, Xiva xoni AvazInoq Munisni Xiva saroyining farmonnavis kotibi qilib tayinlaydi. Munis zamonasining mashhur olim, shoir va sanʼatkorlari bilan yaqin aloqada boʻlib, oʻzini ilm-fan, maʼrifatga bagʻishladi. Oʻzidan ilgari yashagan shoir va tarixchilarning asarlarini ishtiyoq bilan oʻrganadi. Bu hol Munisning quyidagi sheʼrida yaqqol koʻzga tashlanadi:
Voliyi mulki tariqat gar Nizomiydur manga,
Manzili maʼniga Xizri roh Jomiydur manga.
Xotirimgʻa Xisraviydin har zamon shoʻre yetib,
Banda davronning bari shirin kalomidur manga.
Pir Ansoriy soʻzidan choshni nutqum topib,
Soʻzda hosil sharbati yuhyal Nizomiydur manga.
Hofizi Sheroz, Lutfiydin taraqqiylar topib,
Jilvagoh aqli tasavvufning maqomidur manga.
Yuzima Attor har lahza doʻkoni fayz ochib,
Doim andin atrparvar jon mashomidur manga.
Fayzi Firdavsiy gahi qoʻnglum ochib firdavsdek,
Goh Xoqoniy futuhining payomidur manga.
Goh taʼbim Anvariy nuri bila ravshan boʻlub,
Goh Saʼdiy jomining fayzi mudomidur manga.
Topibon ishqi Iroqiydin zamirim nashʼayi,
Hosil ahli ishqning shoʻri tamomi dur manga.
Nusxai taʼyid Bediddin topib, Fayzi suxan,
Maʼni ichra nomayi Iqbol nomidur manga.
Qilsa hosil daxp bejo soʻz aro yoʻqdir gamim,
Kim bu maʼnida Navoiy ruhi homiydur manga.
Tong emas, Munis, agar boʻlsam Kiromiy qadrikim,
Ustozi zohiru botin – Kiromiidur manga.
Bu gʻazalda keltirilgan maʼlumotdan Munisning qator sharq mumtoz shoirlarining ijodidan bahramand boʻlganligi koʻrinib turibdi.

Munis Xorazmiy asarlari

Munis yoshligidanoq sheʼr yozish bilan mashgʻul boʻlgan va oʻzidan ilgari oʻtgan tarixchilarning asarlarini zoʻr havas bilan oʻrgangan. Shoir birinchi yoshlik devonini 1804 yilda tuzdi. 1813 yilda barcha sheʼrlarini toʻplab “Munis ul-ushshoq” deb nomlangandevon tuzdi.
Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti Sharq qoʻlyozma asarlar fondida Munis devonlarining bir necha qoʻlyozma nusxalari saqlanmoqda. Ulardan1330-raqamli qoʻlyozma Munis 27 yoshga kirgan vaqtda 1804–1805 yili shoir tarjimai holidan koʻchirilgan. Devon oxirida quyidagi toʻrtlik keltirilgan:
Muniso, toʻkmay yigirma yetti yosh,
Vah, yigirma yetgi uzra yetti yosh.
Yosh kabi mashgʻullik qilmoq nedur,
Har qachonkim suhbatishta yetti yosh.
Shoirning bu devonidan uning gʻazallari, muxammaslari, musaddaslari, ruboiylari va boshqalar oʻrin olgan. Devonning oxiida muallifning “Savodi taʼlim” nomli ilmiy asari ham bor boʻlib, unda xattotlik qoidalari bayon etilgan.

Munis Xorazmiy she’riyati haqida

Shoir sheʼriyatida goʻzallik va muhabbatni kuylagan boʻlsada, uning gʻazallarida oʻsha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot ham oʻz ifodasini topgan. Zamonasining ilgʻor fikrli kishisi sifatida u oʻzi yashayotgan hayotda faol ishtirok etdi. Munis tarixnavis olim sifatida Xorazm tarixiga oid qimmatli “Firdavs ul-iqbol” nomli muhim tarixiy asarini ijod etdi. Olim oʻz asarini sharq tarixchilarining anʼanasiga muvofiq hamd va naʼt boʻlimlar bilan boshlagan. Soʻngra oʻz hayoti va asarining yozilishi haqida qisqacha maʼlumot berib, Xorazm tarixini yozgan.
Asar muqaddima, besh bob va xotimadan iborat.
I bobda Odam Atodan to Nuh paygʻambar avlodigacha boʻlgan hodisalar bayon etilgan. II bobda Yefasdan Qoʻngʻirot shoʻbasigacha boʻlgan Moʻgʻul hukmdorlari davri xususida fikr yuritilgan. III bobda Kurlos avlodiga mansub podshohlar davrida sodir boʻlgan voqealar toʻgʻrisida yozilgan. IV bobda Eltuzorxonning ota-bobolari hayoti tasvirlangan. V bobda Eltuzorxonning tugʻilishidan bu asarning yozilib tamom boʻlishiga qadar sodir boʻlgan voqealar xususida qalam tebratilgan.
Xotima esa olimlar, avliyolar, amirlar, beklar, shoirlar, hunarmandlar haqida maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi.
Munis “Firdavs ul-iqbol” nomli asarini yozib tamomlay olmagan. U qadim zamonlardan boshlab Muhammad Rahimxon I hukmronliganing yettinchi yiligacha (1813) boʻlgan voqealarni yozishga ulgurgan. Uning bu chala qolgan asarini shogirdi Ogahiy davom etdirgan. Ogahiy bu asarni qanday qilib davom etdirganligini quyidagicha bayon etadi. Eltuzorxon xonlik qilgan davrda Munisni chaqirib, Xorazm tarixini yozishni buyuradi. Munis oʻz asarini Shergʻoziyxon davrigacha yozib yetkazganda Eltuzorxon vafot etadi.
Undan soʻng davlat tepasiga uning birodari Muhammad Rahimxon I keladi.
Muhammad Rahimxon I Munisga oʻz asarini davom etdirishni buyuradi. Munis asarni davom etdirarkan, Muhammad Rahimxon I hukmronligining yettinchi yilida sodir boʻlgan voqealarni yozib tamomlaganda, xon 1819 yili Munisga Mirxondning mashhur “Rav-zat us-safo” nomli tarixiy asarini oʻzbek tiliga tarjima qilishni buyuradi. Munis bu asarning birinchi jildini oʻzbek tiliga tarjima qilib, ikkinchisini davom etdirayotganida Muhammad Rahimxon I vafot etadi. Uning oʻrniga oʻgʻli Ollohqulixon keladi. Bu ham Munisga tarjimani davom etdirishni buyuradi. Biroq Munis ikkinchi kitobni oxiriga yetkazaolmay, 1829 yili vafot etadi. Ollohqulixon taxtga oʻtirgandan keyin 1839–1840 yili Munisning shogirdi va uning tarbiyasini olgan Ogahiyni chaqirib, 1813 yil voqealarini bayon etish bilan uzilib qolgan “Firdavs ul-iqbol” asarini davom etdirishni buyuradi. Ogahiy 1813 yildan boshlab Xorazmda sodir boʻlgan voqealarni yoza boshlaydi.
Tarixnavis olim Munisning “Firdavs ul-iqbol” nomli asari uzoq davrni qamrab olgan Markaziy Osiyo, ayniqsa Xiva xonligi tarixini oʻrganishda boy qimmatli tarixiy asardir. Asarda Xorazmning qadimiy davri bilan bir qatorda, Xiva xonligining 1825 yilgacha boʻlgan siyosiy tarixi mufassal bayon etilgan, toj-taxt, boylik uchun olib borilgan kurashlar va shuningdek, Xiva xonlarining qoʻshni turkman va qoraqalpoq xalqlari bilan boʻlgan munosabatlari haqida ham koʻplab maʼlumotlar keltirilgan.
Asarda Xiva xonligining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotini oʻrganish boʻyicha ham anchagina maʼlumotlar bor. Xiva xonligining Buxoro, Qoʻqon xonliklari, Rusiya bilan olib borgan diplomatik va savdo-sotiq munosabatlari, xonliqdagi sugʻorish, soliq, qurilish ishlari oʻsha davrda yashagan olimlar, shoirlar hayoti, ijodi qalamga olingan.
Shunday qilib, Shermuhammad Munis Xorazmiy oʻz davrining talantli shoiri, atoqli tarixnavis olimi, davlat arbobi va mohir tarjimoni boʻlgan. Uning asarlari oʻzbek xalqi madaniyati tarixini oʻrganishda ajoyib manba boʻlib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyot

“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.


Сведения о жизни, творчестве, творчестве, поэзии Муниса Хорезми.

Жизнь Мунис Хорезм

Сын Амира Авазби Шермухаммад, литературный псевдоним Мунис Хоразми, поэт, историк, ученый, переводчик, каллиграф и ученый, живший в Хорезме во второй половине 18 века и начале 19 века.
Мунис занимает важное место в истории узбекской литературы и культуры в целом. Как историк он написал свой исторический труд «Фирдавс уль-Икбал» и создал книгу как поэт. Как переводчик он переводил исторические произведения на узбекский язык, а как педагог написал брошюру под названием «Саводи телим». Изучая жизнь и творчество Муниса, мы прежде всего обратимся к его литературным и историческим трудам. Много сведений о своей биографии он дал в предисловии к своей книге «Мунис уль-Ушшак» и в своем историческом труде «Фирдавс уль-Икбал».
Мунис родился в Хиве в 1778 году. «Он сын Авазби Мироба из села Кият в Хиве». Его предки руководили работами мирабака во дворце ханов.
С юных лет он интересовался учебой, любил историю и литературу. Начальное образование он получил в селе Кият, а позже учился в хивинских медресе.

Мунис Хорезми трудовая деятельность

После смерти отца в 1800 году хивинский хан назначил Аваза Инака Муниса секретарем указов Хивинского дворца. Мунис был в тесном контакте с известными учеными, поэтами и художниками своего времени и посвятил себя науке и просвещению. Он жадно изучает произведения поэтов и историков, живших до него. Эта ситуация хорошо видна в следующем стихотворении Муниса:
Имущество губернатора принадлежит секте Низамидур,
Адрес Хизри Рох Джамидур.
На моей памяти Хисравийдин всегда доходил до берега,
Вся Банда Даврон — сладкая каломидурная манга.
Найдя речь в словах Пира Ансари,
Словом, сок урожая — это юхьял низамидур манга.
Хафизи Шираз, Лутфийдин нашли прогресс,
Ум Джилвагох — это статус суфизма.
Юзима Аттор каждую минуту открывала магазин,
Он всегда добрая душа.
Файзи Фирдоуси иногда открывает мое сердце, как рай.
Иногда это пайомидур манга футухи Хакани.
Иногда мое видение становится ясным со светом Анвари,
Иногда выплачиваются проценты с денег Саади.
Любовь Искателя — суть Ирака,
Соленая любовь людей урожая не заканчивается.
Найдя копию, Файзи сказал:
Имя Икбала полно смысла.
Если будешь собирать урожай, то и говорить нечего, мой дорогой.
Кто в этом смысле является хранителем духа Навои?
Еще не утро, Мунис, если я, моя дорогая Кирами,
Его мастер — манга Kiromiidur.
Из информации, приведенной в этой газели, видно, что Мунису нравились произведения ряда восточных поэтов-классиков.

Работы Муниса Хорезми

Мунис с юных лет занимался написанием стихов и с большим увлечением изучал труды историков, прошедших до него. Первую молодежную книгу поэт создал в 1804 году.В 1813 году он собрал все свои стихи и создал библиотеку под названием «Мунис уль-Ушшак».
Несколько рукописных копий диванов Муниса хранятся в фонде восточных рукописей Института востоковедения имени Абу Райхана Беруни Академии наук Узбекистана. Среди них рукопись № 1330 была скопирована из биографии поэта 1804-1805 годов, когда Мунису было 27 лет. В конце девона перечислены следующие четыре:
Мунисо, двадцать семь лет,
Вау, семь лет двадцать седьмого.
Нехорошо практиковать как молодой человек.
Когда бы кто ни говорил, ему семь лет.
Его газели, мухаммы, мусадды, рубаи и другие входят в этот диван поэта. В конце Девона есть еще научная работа автора под названием «Грамотность», в которой описаны правила каллиграфии.

О поэзии Муниса Хорезми

Хотя поэт воспевал в своих стихах о красоте и любви, в его газелях отражалась и социально-экономическая жизнь того времени. Как прогрессивный мыслитель своего времени, он принимал активное участие в той жизни, которой жил. Как историк и ученый Мунис создал важный исторический труд под названием «Фирдавс уль-Икбал» по истории Хорезма. По традиции восточных историков, ученый начал свою работу с хвалебных и хвалебных разделов. Затем он написал историю Хорезма, дав краткие сведения о своей жизни и написании своего труда.
Работа состоит из введения, пяти глав и заключения.
Глава I описывает события от Адама до поколения пророка Ноя. В главе II обсуждается период монгольских правителей от Ефаса до Кунгиратской ветви. В главе III написано о событиях, произошедших во время правления династии Курлосов. Глава IV описывает жизнь предков Эльтузор-хана. Глава 5 описывает события, которые произошли от рождения Элтузор-хана до завершения этой работы.
Хатима содержит сведения об ученых, святых, эмирах, беках, поэтах и ​​ремесленниках.
Мунис не смог закончить свою работу под названием «Фирдавс уль-Икбал». Ему удалось записать события с древнейших времен до седьмого года правления Мухаммад-Рахим-хана I (1813 г.). Эту незавершенную работу продолжил его ученик Огахи. Огахи объясняет, как он продолжал эту работу, следующим образом. Во времена правления Эльтузор-хана он призвал Муниса и поручил ему написать историю Хорезма. Эльтузор-хан умер, когда Мунис писал свое произведение до времен Шергази-хана.
После него на вершину государства пришел его брат Мухаммад Рахимхан I.
Мухаммад Рахим-хан I приказывает Мунису продолжить свою работу. Когда Мунис продолжил работу и закончил запись событий, произошедших на седьмом году правления Мухаммад-Рахим-хана I, в 1819 году, хан приказал Мунису перевести на узбекский язык знаменитый исторический труд Мирханда «Рав-зат ус-сафо». Мунис перевел первый том этой работы на узбекский язык,Мухаммад Рахим Хан I умирает, продолжая второй. Его заменит его сын Аллахгули-хан. Это также дает Мунису указание продолжить перевод. Однако закончить вторую книгу Мунис не смог и умер в 1829 году. После восшествия на престол Аллахкули-хана он призвал Огахи, ученика и воспитателя Муниса в 1839-1840 годах, и поручил ему продолжить работу «Фирдавс уль-икбал», которая была прервана описанием событий 1813 года. С 1813 года Огахи стал писать о событиях, происходивших в Хорезме.
Труд ученого-историка Муниса под названием «Фирдавс уль-Икбал» является богатым и ценным историческим трудом в изучении истории Средней Азии, особенно Хивинского ханства, охватывающим длительный период времени. Помимо древней эпохи Хорезма, в произведении подробно описана политическая история Хивинского ханства до 1825 года, борьба за престол и богатство, а также много сведений об отношениях хивинских ханов с соседние туркменский и каракалпакский народы.
В работе также содержится много информации по изучению социально-экономической и культурной жизни Хивинского ханства. Дипломатические и торговые отношения Хивинского ханства с Бухарским, Коханским ханствами и Россией, ирригационные, налоговые и строительные работы в ханстве запечатлены в жизни и трудах живших в то время ученых, поэтов.
Таким образом, Шермухаммад Мунис Хорезми был талантливым поэтом своего времени, известным историком, государственным деятелем и искусным переводчиком. Его труды служат прекрасным источником для изучения истории культуры узбекского народа.

[спойлер title=»Ссылки»]
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/спойлер]

Telegramda o‘qish

Понравилась статья? Поделиться с друзьями:
BAXTIYOR.UZ

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: