Maxmur (vafoti 1844 yil)

Maxmur hayoti, faoliyati, asarlari, she’riyati haqida ma’lumotlar

Maxmur hayoti

Maxmur taxallusi bilan qalam tebratgan Maxmud Mulla Shermuhammad oʻgʻli XIX asr birinchi yarmi oʻzbek mumtoz adabiyotining eng yirik namoyandalaridan biridir. U XVIII asrning oxirgi choragida Qoʻqon shaxrida, ziyoli oilasida dunyoga kelgan. Otasi Mulla Shermuhammad – Akmal taxallusi bilan sheʼrlar yozib, XIX asr boshlari Qoʻqon adabiy hayotida koʻzga koʻrinarli oʻrin tutgan, oʻzbek va fors tillarida sheʼrlaridan ikki devon tartib etgan. Akmal Amir Umarxon saroyida toʻplangan koʻpsonli ijodkorlar jumlasidan boʻlib, sheʼriyat muxlislari oʻrtasida nom chiqargan va shu bois Fazliy Namangoniy tuzgan “Majmuat ush-shuaro” tazkirasida bir necha bor hurmat bilan tilga olingan, asarlaridan namunalar keltirilgan.
Maxmur yosh chogʻidan boshlab otasi tashabbusi bilan uyushtirilgan mushoiralarda, adabiy suhbatlarda ishtirok etish imkoniga ega boʻldi.

Maxmur faoliyati

Maxmurning Qoʻqondagi Madrasai Mirda chuqur tahsil olganligi, jumladan, fors tilini mukammal egallaganligi maʼlum, uni tugatgandan keyin, oʻzi qayd etganidek, maʼlum muddat sarbozlik-sipohiylik qilgan. Bu haqda Maxmur oʻz sheʼrlarining birida anʼanaviy faxriya uslubida “ham ilmu fanda, ham sipohliqda mohiram, jang kunida botir qahramonam”, deb gʻururlanadi. Xuddi shu oʻrinda oʻzining “sheʼr ilmidagi” mahorati haqida soʻz yuritadi. Bir namunada oilasi va uch farzandi borligi toʻgʻrisida soʻz yuritsa, bir qator sheʼrlarida shaxsiy hayotidagi yetishmovchilikdan shikoyat qiladi, moddiy qiyinchilikdan nola qiladi, turmush tashvishlari yuzasidan figʻon chekadi.
Shoir Qoʻqon xoni Amir Umarxon nomiga yozilgan sheʼriy arizasida oʻzining nihoyatda ogʻir iqtisodiy sharoitini kuvonch bilan bunday tasvirlaydi:
Kechalar yotgani na koʻshim bor,
Kunduzi ichgani na noʻshim bor.
Bir hovuch na uyimda gʻallam bor,
Ikki gaz na boshimda sallam bor.
Boshimda gaz desamki, sallam yoʻq,
Salla desam uyimda gʻallam yoʻq!
Maxmur hayotda botirsoʻz, dovyurak, qoʻrqmas kishi boʻlgan, tabiatan munofiqlik va riyokorlikni, ayni zamonda qatʼiy qoralovchi, hiyla-nayrang va qingʻir ishlarni yoqtirmaydigan, noziqdil va serjahl, oʻz qadr qimmatini yuqori tutuvchi inson boʻlgan. Shoir tabiatidagi bu belgilar bir qator zamondoshlari va yuqori lavozimdagi amaldorlar bilan sovuq munosabatlarni shakllantirganidek,ijodida shaxsiy yoʻnalishdagi turkum hajviyalarning yaratilishiga ham turtki boʻlgan.
Maxmurning qancha umr koʻrgani maʼlum emas. Ammo uning vafoti sanasi Qori Qunduziy Komiyning tarixi orqali aniq qayd etilgan. U Maxmurning hijriy 1279, milodiy 1844 yilda Qoʻqonda vafot etganligini maʼlum qiladi.

Maxmur asarlari

Asrimizning elliginchi yillariga qadar Maxmurning ijodiy faoliyati va u qoldirgan adabiy meros xususida juda cheklangan maʼlumotlarga ega edik. Adabiyotshunoslik ilmiga uning Fazliy tazkirasidan oʻrin olgan besh gʻazali hamda Muqimiyning hajviy taxmisiga asos boʻlgan Hapalak qishlogʻi haqidagi gʻazaligina maʼlum edi. 1950 yilda mumtoz adabiyotimizning yetuk bilimdonlari Poʻlatjon Qayumov va Asqarali Charxiylar saʼy-harakatlari tufayli Qoʻqonda Maxmurning qariyb uch yarim ming misrani oʻz ichiga olgan oʻzbek va forsiy tillardagi sheʼriy toʻplami topildi hamda adabiyotshunos olim A. Qayumovning qator tadqiqotlari orqali ilmiy doiraga tortildi, keng jamoatchilik hukmiga havola qilindi.
Maxmurning hozircha ilmga maʼlum asarlarining hammasi, beistesno, oʻz mazmun va ruhiga koʻra hajviy va tanqidiy yoʻnalishdadir.
Mumtoz sheʼriyatimizning gʻazal, masnaviy, muxammas va qasida turlarida yaratilgan bu asarlar ijtimoiy hajviyotning Maxmur ijodida yanada yuqori bosqichga koʻtarilganini isbotlovchi badiiy hujjatlardir. Shoir XIX asr birinchi yarmidagi mavjud tuzumning koʻpdan-koʻp illatlarini, oʻsha zamonadagi hukmron adolatsizlik, ijtimoiy tengsizlik, zoʻravonlik va huquqsizlikni ayovsiz fosh etadi. “Hojatlar chiqaruvchi qozi dargohiga munojot” deb nomlangan muxammasidagi quyidagi misralari mavjud adolatsiz tuzumga kuchli qahr gʻazabni ifodalaydi va oʻsha tuzumga aybnomadek jaranglaydi.
Qaysi bir zulmung etay teʼdod, garduni dun?
Kim, sening bedodu javring haddi gʻoyatdin burun!..
Jamʼi donolarni qilding holini zoru zabun,
Zogʻni aʼlo qilib, toʻtini nodon aylading!
Oʻrni kelganda aytib oʻtish kerakki, oʻn bir banddan iborat boʻlgan bu muxammasning olti bandi forscha yozilgan. Ammo, bu bandlarning ham beshinchi misralari hamda umumiy radif oʻzbekchadir.

Maxmur she’riyati haqida

Maxmur hajviyoti va tanqidiy sheʼrlarining deyarli barchasi oddiy bechora shaxs tilidan va nuqtai nazaridan mavjud ijtimoiy-iqtisodiy hayot va kundalik turmush tashvishlari toʻgʻrisidagi achchiq haqiqat bayoni tarzida yaratilgan va xuddi shu bois xalqchil ruh egallagan. Mehnatkash ommaning, xususan, dehqon ahlining och-yalangʻoch hayoti, oʻlkani qurshagan vayronagarchilik va xarobazorgaaylangan qishloqlarning achinarli manzarasi Maxmur hajviyotiga zamin boʻlgan. “Dar sifati qishloqi Hapalakki, ba mahdum Maxmur taalluq yofta” deb nomlangan asarida juda jonli taʼsirchan chizilgan:
Turfa qishloqi gʻazab kardaxi, parravdalari,
Tovuqi ignachiyu oʻrdagu gʻozi – kapalak.
Boru yoʻq uylarini banda bayon gar qilsam:
Bir katak, ikki kapa, uch olachuq, toʻrt katalak.
Uy demak, balki, zaminkandur, agar kirsa kishi,
Har taraf betiga urgaylar aning koʻrshapalak.
Xalqini koʻrsang agar oʻlasiyu qoqu xarob,
Ochlikdin egilib qomati – misli kamalak.
Ajirigʻ tomurini oʻgʻurida mayda tuyub,
Qaynatib kunda ichar, otuni qoʻyub sumalak.
Vayrona qishloqlar va ularda kun koʻruvchi bechora dehqon ahli mavzui Maxmurning boshqa sheʼrlarida ham, jumladan Qurama viloyatiga bagʻishlangan hajman kattagina muxammasida shunday tanqidiy ruhda hayotiy ishlangan.
Maxmur hajviyalarining qoʻpchiligi oʻsha zamonning koʻzga koʻringan amaddorlarining kirdikorlarini, aldamchixasisliklarini, inson sifatida tuban feʼlatvorlarini fosh etishga bagʻishlangan. Shoir ularni shaxsan juda yaxshi tanigan, iflos qilmishlaridan toʻla xabardor boʻlgan va shu bois oʻz hajv oʻqlarini ulardagi yetakchi nuqsonlarga bexato urgan. “Xoja Mir Asad hajvi”da oʻta muttaham shaxsning mugʻombirliklari kulgili voqea bayonida fosh etilsa, “Hajvi Atoyi poraxoʻr ayni savobi akbarast”, yaʼni “Atoyi poraxoʻrga hajv yozish ulugʻ bir savobdir” – misrasi bilan boshlanuvchi asarida poraxoʻrlik fosh etilgan.
“Qozi Muhammad Rajab avj sifatlari” deb nomlangan hajviyada shoir takabburlik bilan oʻzini poqdomon va bilimdon tutuvchi, aslida esa axloqan tuban va batamom omi, noʻnoq boʻlgan qozining ijtimoiy qiyofasini chizadi:
Ajab qoziyi qohili, johile,
Boʻlub omiylik ilmiga komile.
Aning koʻksini chok qilsang hama,
Gʻilu gashini pok qilsang hama.
Adamdur, “alif” anda qoʻp izlama,
Bu narxarni qozi debon sizlama!
Maxmurning ijodiy merosida ayrim tarixiy shaxslarning tabiati va amaliyijtimoiy faoliyatlarini ayovsiz fosh etuvchi hajviy juftliklar uchraydi. Har juftlik nishonga olingan shaxsga masnaviyda bitilgan salbiy tavsifnoma va shu shaxsning oʻz kirdikorlarini oʻzi fosh etish uslubida yozilgan gʻazaldan tashkil topgan. Masalan, Maxmurning hajviy qalami ostida tabiblik daʼvosida boʻlgan Hakim Turobiy aslida tamoman nodon va firibgar shaxs ekanligini “oʻzi boʻyniga” oladi, tan beradi:
Bihamdilloh, tabibi shahri Buqroti xaloyiqman,
Ajaldin ham bani odamni oʻddirmoqqa foyiqman…
Tabibi shahr nomi oyda bir bemor oʻldursa,
Vale, man kunda yuz bemor oʻdsirmoqqa hoziqman.
Mani badbaxt to zarbulmasal boʻldum tabibliqda,
Jahon voricha aknun koʻp haqoratlarga loyiqman!
Bu namunalar Maxmurning barcha hajviy usullardan, xususan, oʻz-oʻzini fosh etish sanʼatidan samarali foydalanganini ravshan koʻrsatadi.
Maxmur qoddirgan adabiy meros haqida soʻz borar ekan, shoirning “Karimqul Mehtarning sifatlari” hajviyasi ustida alohida toʻxtab oʻtish kerak. Ellikdan ortiq baytdan tashkil topgan bu masnaviyning asosiy qismi yengil yumor bilan sugʻorilgan va har bir oʻquvchida iliq tabassum, kulgu va zavqli kayfiyat uygʻotadi. Maxmur xon buyrugʻiga binoan uning amaddorlaridan Karimqul Mehtar tomonidan oʻziga ajratilgan otni taʼriflash jarayonida yumoristik tasvirning goʻzal lavhalarini yaratadi:
…Bir zamon menga ot deb berding,
Rasmi Rustamsifot deb berding.
Bir qaro eshaki falakzodani,
Ham samovatu ham samaqzadani.
Ham xarshu ham xarobu ham badnom,
Ikki ming ayb angadur mudom.
Suv ichsa ham tamogʻiga tiqilar,
Pashsha gar qoʻnsa yoliga yiqilar…
Shoir ot taʼrifida xalq ogʻzaki ijodining lof, askiya turlaridan ham keng foydalanib, oʻquvchilarga quvnoq zavq-shavq baxsh etuvchi misralarni bitadi.
Maxmur ijodiy faoliyati oʻzbek adabiyotida tanqidiy yoʻnalishning, ayniqsa, hajviyotning taraqqiyotida navbatdagi yuqori bosqichi boʻldi. Shoirning adabiy merosi keyingi davrlar hajvgoʻylariga, xususan, Muqimiy va Nodimlarning ijodiga samarali taʼsir qildi.

Foydalanilgan adabiyot

“Maʼnaviyat yulduzlari” (Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, Toshkent, 1999) kitobidan olindi.


Сведения о жизни, творчестве, творчестве, поэзии Махмура.

Жизнь наркомана

Сын Махмуда Мулла Шермухаммад, писавший под псевдонимом Махмур, является одним из крупнейших представителей узбекской классической литературы первой половины XIX века. Он родился в последней четверти 18 века в городе Кокан, в интеллигентной семье. Его отец, Мулла Шермухаммад, писал стихи под псевдонимом Акмал, занимал видное место в литературной жизни Когана в начале XIX века, составил два тома его стихов на узбекском и персидском языках. Акмаль был одним из многих художников, собравшихся во дворце Амира Умар-хана, прославился среди любителей поэзии, а потому несколько раз с уважением упоминается в тазкирасах «Маджмуат уш-шуаро», составленных Фазлием Намангани, и примерах его творчества. представлены работы.
С юных лет Махмур имел возможность участвовать в литературных дискуссиях, организованных его отцом.

Активность пользователя

Известно, что Махмур глубоко учился в медресе Мир в Кокане, в том числе в совершенстве владел персидским языком. Махмур гордится этим в одном из своих стихотворений в традиционном стиле чести, говоря: «Я искусен и в науке, и в военной службе, и храбрый герой в день битвы». Там же он рассказывает о своих способностях в «науке поэзии». В одном примере он говорит о семье и троих детях, в ряде стихов жалуется на отсутствие личной жизни, жалуется на финансовые трудности, жалуется на жизненные заботы.
Поэт Ко’кан-хан в своем стихотворном заявлении, написанном от имени Амира Умар-хана, радостно описывает свое крайне тяжелое экономическое положение следующим образом:
Я не сплю по ночам,
Мне нечего пить в течение дня.
У меня дома есть горсть зерна,
У меня в голове два газа и салам.
Если я скажу газ в голове, нет саллям,
Кстати, у меня дома нет зерна!
Махмур был смелым, смелым и бесстрашным человеком в жизни, это был человек, который по своей природе осуждал лицемерие и лицемерие, он не любил хитрости и трудолюбия, был чуток и сообразителен, высоко ценил собственную ценность. Эти признаки в характере поэта сформировали холодное отношение к ряду его современников и высокопоставленных лиц, а также послужили мотивом для создания в его творчестве ряда личных комиксов.
Неизвестно, сколько прожил Махмур. Но дата его смерти четко зафиксирована в истории Кори Кундузи Коми. Он сообщает, что Махмур умер в Кокане в 1279 г. по хиджре 1844 г. н.э.

Произведения Махмура

До 50-х годов нашего века мы располагали весьма ограниченными сведениями о творчестве Махмура и его литературном наследии. Его пять газелей из тазкир Фазли и его газель о селении Хапалак, положенная в основу комической оценки Мукими, были известны литературоведению.В 1950 году усилиями знатоков нашей классической литературы Полатжона Каюмова и Аскарали Чархылара в Коканде был найден и привезен сборник стихов Махмура на узбекском и персидском языках, содержащий около трех с половиной тысяч стихов. в научный круг через ряд исследований литературоведа А. Каюмова, и переданы на суд широкой общественности.
Все произведения Махмура, известные науке до сих пор, комичны и критичны по своему содержанию и духу.
Эти произведения, созданные в жанрах газель, маснави, мухамс и касыда нашей классической поэзии, являются художественными документами, свидетельствующими о том, что общественная жизнь поднялась в творчестве Махмура на более высокий уровень. Поэт беспощадно обличает многие пороки существовавшего строя первой половины XIX века, царившие тогда несправедливость, социальное неравенство, насилие и беззаконие. Следующие строки из мухамы, озаглавленной «Молитва Даргаху Судьи Скорой Помощи», выражают сильное возмущение существующим несправедливым строем и звучат как обвинение против этого строя.
Что это за тьма?
Ким, твой дурацкий нос слишком большой!..
Ты сделал всех мудрыми,
Ты сделал овцу совершенной, а попугай стал дураком!
Следует отметить, что шесть стихов этого мухаммаса, состоящего из одиннадцати стихов, написаны на персидском языке. Однако пятый стих этих пунктов и общий корень написаны на узбекском языке.

О поэзии Махмура

Почти все комические и критические стихи Махмура были написаны языком и перспективой обычного бедняка в форме горькой правды о существующей общественно-экономической жизни и житейских заботах, а потому обладали народным духом. Бедная жизнь трудящихся масс, особенно крестьян, разруха, окружавшая страну, и печальные сцены разоренных деревень стали основой для комедии Махмура. В своей работе «Дар сифита села Хапалакки, ба махдум Махмур тааллук яфта» он очень ярко и впечатляюще нарисовал:
Деревня Турфа полна гнева,
Курица — это игла, а гусь в утке — это бабочка.
Расскажу о домах без Бору:
Одна коробка, две коробки, три коробки, четыре коробки.
Дом значит, быть может, землю, если человек войдет,
Летучие мыши били его по лицу со всех сторон.
Если ты увидишь людей, если они умрут и разорятся,
Согнутое от голода лицо похоже на радугу.
Измельчил корень аджирига в наперстке,
Сварим и выпьем утром.
В таком же критическом ключе тема разоренных деревень и бедных крестьян, зарабатывающих на жизнь в них, раскрывается и в других стихотворениях Махмура, в том числе в большом томе, посвященном району Курама.
Большинство комедий Махмура посвящено разоблачению мерзостей, обманов и низменных качеств выдающихся актеров того времени. Поэт знал их очень хорошо лично,полностью осознавал их грязные дела и потому безошибочно пускал свои сатирические стрелы в их главные недостатки. В «Ходжа Мир Асад Хаджви» преступления очень известного человека раскрываются в повествовании о курьёзном происшествии, а в произведении, начинающемся строкой «Хаджви Атойи парахор айни саваби акбараст», т.е. «Большая заслуга написать сатиру на мастера-взяточника» — разоблачается взяточничество.
В комиксе «Лучшие качества Кази Мухаммада Раджаба» поэт описывает социальный образ судьи, который высокомерно притворяется благочестивым и знающим, но на самом деле является морально низким и некомпетентным:
Странный судья, невежественный, невежественный,
Он совершенен в науке деления.
Даже если ты проткнешь ему грудь,
Даже если вы чистите волосы.
Адам, не смотри слишком пристально на момент «алиф».
Не судите эти цены!
В творческом наследии Махмура есть комические пары, жестоко обличающие характер и общественную деятельность некоторых исторических деятелей. Каждая пара состоит из газели, написанной в стиле негативного описания целевого человека, написанного маснави, и человека, разоблачающего свои недостатки. Например, под шуточным пером Махмура Хаким Туроби, выдающий себя за врача, «признается», что на самом деле он совершенно невежественный и мошеннический человек, он признается:
Бихамдиллах, я живу в Букрати, городе медицины.
Я способен убивать людей…
Если название города доктора убивает одного пациента в месяц,
Ну, я жажду сотни пациентов в день.
Я был так несчастен, пока ты не ударил меня,
Я заслуживаю много оскорблений как мировой военачальник!
Эти образцы ясно показывают, что Махмур эффективно использовал все комические приемы, особенно искусство саморазоблачения.
Говоря о литературном наследии Махмура, необходимо остановиться на комическом произведении поэта «Каримкул Мехтар». Основная часть этого маснави, состоящего из более чем пятидесяти стихов, пронизана легким юмором и вызовет у каждого читателя теплую улыбку, смех и приятное настроение. По заказу Махмур-хана один из его помощников, Каримкул Мехтар, в процессе описания выделенной ему лошади создает красивые картинки юмористического образа:
…Ты когда-то назвал меня лошадью,
Вы дали картинку как Рустамсифат.
Посмотрите на гигантского осла,
И самовату, и самакзада.
И красивые, и пустынные, и гнусные,
Есть две тысячи обвинений.
Даже если он пьет воду, она застревает у него в горле.
Когда муха приземляется, она падает на своем пути…
Поэт широко использует виды народного творчества лоф и аския в определении существительных и пишет стихи, доставляющие радость читателям.
Творчество Махмура явилось следующим высоким этапом в развитии критического направления в узбекской литературе, особенно юмора. Литературное наследие поэта оказало действенное влияние на поэтов более поздних периодов, особенно на творчество Мукими и Нодима.

[спойлер title=»Ссылки»]
Взято из книги «Духовные звезды» (Издательство «Общественное наследие» имени Абдуллы Кадири, Ташкент, 1999 г.).
[/спойлер]

Telegramda o‘qish

Понравилась статья? Поделиться с друзьями:
BAXTIYOR.UZ

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: