Qiziqarli tarix, siz bilgan va bilmagan faktlar

Qiziqarli tarix, siz bilgan va bilmagan faktlar

Ushbu maqolada tarix faniga oid ko‘plab qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishasiz.

TARIX QANDAY FAN?

Tarix — juda qadimiy so‘z. Yunon tilida u «tadqiqot», «voqeot» ma’nolarini anglatadi. Gerodot ismli zot o‘zining ilmiy ishi bilan odamlarni ilk bor tanishtirganidan buyon deyarli ikki yarim ming yil o‘tdi. Shu tariqa Gerodot birinchi tarixchi olim bo‘lib qoldi. Binobarin, uni «tarix fanining otasi» deb bejiz aytmaymiz.

Har bir xalqning o‘z o‘tmishi va bugungi kuni bo‘ladi. Ajdodlari qayerdan kelib chiqqanligini va qanday yashaganligini har kim bilgisi keladi. Zero, «tarixingni so‘ylab bersang, kimligingni aytib beramiz», degan naql qadimdan bor.

Tarix o‘zi qanday fan?

Tarix turli xalqlar qanday yashab, rivojlanganligini, bunda qanday hodisalar sodir bo‘lganligini, kishilarning hayoti qay tariqa va nima uchun o‘zgarib, hozirgi ahvoliga kelib qolganligini o‘rganadi.

Tarixni bilish kishilarga o‘tmishni bilib, insoniyat barcha davrlarda azob-uqubat va muhtojlikda kun kechirganini, biroq shunday bo‘lsada, hayot baribir davom etaverganini, qayg‘uli va baxtsiz kunlar o‘rniga albatta ro‘shnolik kunlar kelganini anglab yetishga yordam beradi.

Tarix bizga adolatni o‘rgatadi, atrof muhitga yangicha nazar tashlashga ko‘maklashadi.

Tarix — zamon yo‘lidir. U asrlar qa’riga, qadimiyatga kirib boradida, bizni hozirgi zamonga olib chiqadi. Va bizni shu yo‘ldan olib ketaveradi.

 

ARXEOLOGIYA QANDAY FAN?

Arxeologiya — bizni Yer yuzida o‘tmishda yashab o‘tgan kishilar hayoti bilan tanishtiruvchi fan. Uning yana bir nomi — qadimshunoslikdir. Bu fan sayyoramizda qadimda yashab o‘tgan ikki oyoqlilardan qolgan barcha narsalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi.

Arxeologiyaning ishi ikki tarkibiy qismga bo‘linadi. Ularning har qaysisi bilan shug‘ullanish uchun maxsus tayyorgarlik talab etiladi. Birinchi qism — qadimgi manzilgohlar o‘rnida qazish ishlari olib borish. Bu ishni asta-sekinlik va juda ehtiyotkorlik bilan olib borish lozim, qazib olingan, ko‘pincha mo‘rt bo‘ladigan narsa-buyumlarga ziyon yetkazib qo‘ymaslik kerak. qazish ishlari to‘g‘risida maxsus kundalikka qayd etib boriladi.

Ikkinchi bosqich — topilgan buyumlarni qunt bilan o‘rganib, ularni batafsil tasvirlab borishdan iborat. Bu axborot tarix bilan qiziquvchi barcha kishilar uchun tushunarli bo‘lishi darkor. Shundan so‘ng bu ish tugaydi, arxeolog esa o‘z xulosalarini chiqaradi.

Bu xulosalar hech mahal to‘la bo‘lmaydi, chunki ular saqlanib qolgan buyumlarni tadqiq qilishgagina asoslanadi. Ko‘pincha bular qachonlardir kishilarning kundalik hayotida ishlatilgan buyumlardan iborat bo‘ladi. Topilmalarning ko‘p qismi qadimgi turar-joylar vayronalaridan, asbob-uskunalar, bezaklar va qimmatbaho buyumlardan, oshxonada ishlatiladigan asboblar, bolalar o‘yinchoqlaridan iborat bo‘ladi. Arxeologlar ko‘pincha hayvonlarning suyak qoldiqlarini ham topadilarki, bu hayvonlarning go‘shtlarini kishilar iste’mol qilganlar.

Biroq arxeologlar charm, gazlama, jun, yog‘och yoki poxoldan tayyorlangan umri qisqa buyumlarni kamdan-kam topadilar. Shu sababli saqlanib qolgan qadimiy san’at asarlarini ham topishning imkoni bo‘lmaydi. Faqat metalldan, toshdan yoki sopoldan yasalgan buyumlarnigina uchratib qolish mumkin.

Odamlarda insoniyat tarixiga qiziqish vujudga kelgan vaqtda arxeologiya fani yuzaga kelgan. Yunon tarixchisi Gerodot eramizdan avvalgi IV asrda qadimiy obidalarga qiziqib, Misrga keladi. Biroq qadimgi yunon sivilizatsiyasi tanazzulga yuz tutgach, go‘yo tarixga qiziqish ham so‘ngandek bo‘lib qoldi.

Bu qiziqish XVI asrga kelib qayta jonlandi. Bu paytda Italiya va Gretsiyaga kelgan o‘rta asrlar olimlari antik madaniyatning saqlanib qolgan qoldiqlariga e’tibor bera boshladilar. Italiyada yashovchilar qadimgi tangalarni, ko‘zalarni va boshqa buyumlarni topish niyatida xarobalarni qaziy boshladilar. Tez orada «o‘tmishni qazish» bilan ko‘pchilik shug‘ullana boshladi va shu tariqa arxeologiya faniga asos solindi.

 

TOSH DAVRIDA NIMALAR BO‘LGANDI?

Tosh asri deb tarixgacha bo‘lgan davrga oid uzoq davom etgan davrga aytiladi. Tarixgacha bo‘lgan davr esa insoniyat yozuvni kashf etgunga qadar davom etgan. Odamlar yer yuzida kamida 500 000 yil yashaganlar, biroq ilk yozuv 5 000 yilcha ilgari paydo bo‘lgan. Boshqacha aytganda, tarixgacha bo‘lgan davr ancha vaqt davom etgan.

Inson ayni o‘sha paytlarda har xil mehnat qurollarini yasashni o‘rganganligi uchun ham bu davr tosh davri degan nomni oldi. Tosh davri qadimgi tosh davri (paleolit), o‘rta tosh davri (mezolit), yangi tosh davri (neolit) ga bo‘linadi.

Balki o‘sha davrda inson qo‘li bilan yaratilgan birinchi mehnat quroli gir atrofi taroshlangan tosh bo‘lgandir. Olimlar unga «qo‘lchopqi» deb nom berishgan. Toshdan taroshlab olingan keskir parchalar ham asbob sifatida ishlatilgan. Ko‘p ming yillar davomida shular insonlar uchun birgina mehnat quroli bo‘lib kelgan.

Keyinchalik, Muz davrida Yevropada neandertallar — o‘tmishdoshlariga nisbatan ancha takomillashgan mehnat qurollariga ega bo‘lgan odamlar paydo bo‘ldi. Ular ham ovchilik bilan kun kechirishar, ammo yakka-yakka bo‘lib, emas, balki guruh-guruh bo‘lib ov qilishardi.

Neandertallar o‘rnini kromanonlar egallashdi. Ular taraqqiyotda ancha ilgarilab ketgandilar. Kromanonlar yangi mehnat va ov qurollari — garpunlar, tosh pichoqlar, nayza uchun poyanaklar, qirg‘ichlar yasashni o‘rganib olgandilar.

Taxminan 6000 yil ilgari odamlar hayotida keskin burilish ro‘y berib, ularning butun turmushini o‘zgartirib yubordi. Ular don yetishtirishni o‘rganib oldilar. Shu tariqa neolit davri — yangi tosh asri boshlandi.

Inson chorvachilik bilan shug‘ullanib, uy hayvonlari terisidan kiyim sifatida foydalana boshladi. Uy qurishni o‘rgandi. Tez orada u tabiatda bo‘lmagan narsa va buyumlarni yarata boshladi.

Odam loydan idish yasab, jun va zig‘irpoya tolasini yigira boshladi. Odamlar birgalashib ishlay boshladilar va asta-sekin ilk manzilgohlar paydo bo‘la boshladi. Ular qishloq va shaharlar uchun asos bo‘lib qoldi. hozir biz sivilizatsiya deb ataydigan narsa shu tarzda vujudga keldi.

 

SIVILIZATSIYA  NIMA?

Qandaydir sabablarga ko‘ra boshqa turlar orasidan ajralib chiqqan odam sivilizatsiya deb atalmish yo‘ldan rivojlanib bordi. Turli bosqichlarda odamning hayvonlardan farqi kam edi. U gapira olmas, topganini yer, boshpanasi yo‘q edi. So‘ng, yovvoyilarcha hayotning ilk bosqichida u olov yoqishni va baliq yeyishni o‘rgandi. Keyinroq qo‘pol qurollarni ov va o‘zini himoya qilish uchun yasay boshladi, oilalar esa qabila bo‘lib birlasha bordi. Yana ham keyinroq ovqat tayyorlash va uni saqlash uchun idish tayyorlashni o‘rgandi. Shunday bo‘lsada, odam ibtidoiy holatida qolaverdi.

Keyingi qadam biz varvarlik deb ataydigan davr bo‘ldi. Odamlar oziq bo‘ladigan o‘simliklarni yetishtirishni o‘rgandilar hamda inson uchun biron-bir foydasi bo‘lgan yovvoyi hayvonlarni qo‘lga o‘rgata boshladilar. Keyinchalik temir va mis singari metallardan qanday foydalanishni bilib oldilar va shu tariqa ov hamda o‘zini himoya qilish uchun nisbatan takomillashgan qurollar yasay boshladilar. O‘sha paytlardayoq odamlar o‘zlari uchun turar-joylar qura boshladilar.

Varvarlikning oxiriga kelib inson o‘zining asosiy yutug‘i bo‘lgan, sivilizatsiyaning rivojlanishini belgilab bergan narsani ixtiro qildi. Bu yozuv edi. O‘sha davrlarda ilk yozuv rasmlardan iborat edi, biroq vaqt o‘tishi bilan Yer yuzining turli joylarida alifbo paydo bo‘la boshladi.

Yozuvning kashf etilishi sivilizatsiyaning boshlanishini bildiradi, deb hisoblashga sabab shundan iboratki, insonda o‘tmish hodisalari to‘g‘risida xotiralar saqlab qolish va shu tariqa o‘z tajribasini boshqalarga qoldirish imkoni paydo bo‘ldi.

Bu paytda odamlar muayyan bilimlarga muvofiq qanday yashash kerakligini o‘rgana boshladilar, boshqacha aytganda, boshqarish tizimini yarata boshladilar. Ayni mahalda ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik to‘g‘risida ilk g‘oyalar, ya’ni axloq deb atalmish rutba paydo bo‘ldi.

Bularning bari qachon bo‘lib o‘tdi? Bu jarayonning ildizlari asrlar qa’riga yashiringan bo‘lib, insonning yer yuzida istiqomat qilishining ilk kunlariga borib taqaladi. Sivilizatsiyaning alomatlari esa eramizdan avvalgi oltinchi ming yillikda namoyon bo‘la boshlagan.

 

NECHA XIL DIN MAVJUD?

Din o‘zi nima? «Din» so‘zi shunchalar ko‘p ma’noga egaki, ularni amalda bir necha so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydi. Biroq olti xil fazilat ko‘pchilik dinlarga xosdir. Keling, ularni qisqacha ko‘rib chiqaylik:

  1. O‘z kuchiga ishonish yoki samoviy kuchlar inson kuchiga bo‘lgan ishonchga nisbatan kuchliroqdir.
  2. Ushbu samoviy kuchlardan qo‘rqishadi, ularni ko‘klarga ko‘tarishadi, ularga ibodat qilishadi, ularga qurbonliqlar qilishadi.
  3. Ushbu qurbonliqlar va ibodatlar uchun maxsus marosimlar tashkil qilishadi.
  4. Ibodat va dinlar tarixi bilan bog‘liq muayyan joylar qamda buyumlar muqaddas deb e’lon qilinadi.
  5. Odamlar din talablariga rioya qilsalar, bu dunyoda ham, o‘limdan so‘ng esa samolarda ham yaxshi hayot kechiradi, degan e’tiqod mavjud.
  6. To‘g‘ri xulq-atvor xudoni yoxud xudolarning ko‘nglini yumshatish uchun inson oldida turgan yagona yo‘ldir va faqat shu yo‘lgina insonni eng yaxshi hayotga olib borishi mumkin.

Jahondagi dinlarning ko‘pchiligi ana shu olti qoidaga asoslanadi. Ibtidoiy odamlarning hayvonlar, toshlar, daryolar va boshqalarning «ruhi»ga sig‘inishni o‘z ichiga oluvchi dinlari eng sodda dinlar hisoblanadi.

Keyinchalik sivilizatsiya rivojlana borishiga ko‘ra, ko‘p xudolikka asoslangan dinlarning aksariyati tugab ketdi. Masalan, misr, vavilon, ossiriya, yunon, rim, shuningdek, kelt va skandinaviya dinlari «o‘lik dinlar» qatoriga kiradi.

Lekin ko‘plab dinlar hozirga qadar saqlanib qolgan. Ulardan eng mashhurlari induizm, buddaviylik, konfutsiylik, daosizm, sintoizm, zardushtiylik, islom, yahudo dinlari va nasroniylik (xristianlik)dir. Bu dinlarga e’tiqod qiluvchilar jami — 2 549 161 000 kishi. Bu sivilizatsiyalashgan dunyoning ko‘pchiligini tashkil etadi.

Eng keng tarqalgan dinlardan induizmga e’tiqod qiluvchilar 460 millionga yaqin bo‘lib, ularning ko‘pchiligi hindistonda yashaydi. Buddaviylikka 250 million kishi e’tiqod qiladi, ularning ko‘pchiligi Xitoy va Yaponiyada istiqomat qiladi. Konfutsiylikka 153 millionga yaqin, daosizmga 20 millionga yaqin odam e’tiqod qiladi. Sintoizmga — 32 millionga yaqin, zardushtiylikka — 250 mingga yaqin, islomga esa Osiyo va Afrikada 550 millionga yaqin kishi e’tiqod qo‘ygan. Yahudo diniga 17 millionga yaqin kishi e’tiqod qiladi. Nasroniy diniga bugungi kunda boshqa dinlarga nisbatan eng ko‘p — taxminan 1 milliard 62 millionga yaqin kishi e’tiqod qiladi.

 

FIR’AVNLAR  KIMLAR?

Misrni «Nilning tuhfasi» deyishadi. Agar daryo bo‘lmaganida, ikki tomonidan sahro bilan o‘rab olingan bu vodiyda hech narsa o‘smagan o‘lardi. Nilning har yili toshishi yerni unumdor zaminga aylantirgan, eramizdan avvalgi V ming yillikka kelib uning sohillari bo‘ylab deqqonchilik bilan shug‘ullanuvchilarning manzilgohlari paydo bo‘lgan. Asta-sekin ikki podsholik — shimolda quyi Misr va Janubda Yuqori Misr paydo bo‘lgan. Ularni birinchi fir’avn Menes eramizdan avvalgi 3200 yillarda birlashtirgan.

Misrliklar o‘z hukmdorlarini tirik xudo deb hisoblashar, u butug hayotga.shuningdek, Nilning toshishiga ham o‘z hukmini o‘tkazadi, deb ishonishardi. Shoh Per’ao deb ataladigan, «buyuk uy» ma’nosini bildiradigan saroyda yashardi. «Fir’avn» nomi shundan kelib chiqqan.

Tirik fir’avn lochin boshli quyosh xudosi — Goraning timsoli deb hisoblanardi. O‘limidan so‘ng fir’avn oxirat xudosi — Osirisga tenglashtirilardi. Misrliklar o‘lim — oxiratdagi hayotning boshlanishi deb ishonganliklari bois oxiratdan abadiy hayotga mo‘ljallab qurilgan maqbaralar — uylarga o‘sha keyingi hayot uchun zarur bo‘lgan barcha narsalarni joylab qo‘yishardi.

Ehromlar qadimgi Podsholik hukmdorlarining maqbaralaridan iborat edi. Biroq ular tez-tez talab turilgani uchun o‘rta va Yangi Podsholik fir’avnlarini alohida ajratilgan Podsholar Vodiysiga dafn eta boshlaganlar. Barcha ehtiyotkorlik choralari ko‘rilishiga — yashirin ravishda dafn etilishiga, maqbaraga kiriladigan yo‘l niqoblanishiga qaramay, bu daxmalarning ham ko‘pchiligi talon-toroj qilingan. Yosh podsho Tutanxamonning maqbarasigina bunday talonchilikdan omon qolgan. 1922 yili uni Govard Karter topgan. Bu yerga shunchalik ko‘p boylik qo‘yilgan ekanki, uni bir necha yil davomida tashib chiqishgan. Ko‘plab go‘zal buyumlar hozir Qohiradagi muzeyga qo‘yilgan, biroq podshoning mo‘miyolangan jasadi maqbarada qoldirilgan.

 

ROZETT TOSHI QANDAY TOSH?

Ma’lumki, qadimgi Misr barcha davrlar va xalqlarning eng yuksak sivilizatsiyalaridan edi. Odamlar ko‘p vaqtdan buyon qadimgi Misr obidalari, imoratlarini, shuningdek, turli-tuman xazinalarini qazish ishlarini olib bormoqdalar. Binolardan va boshqa buyumlardan noma’lum yozuvlarni topganlar, biroq ularni hech kim o‘qiy olmagan. Go‘yo bu sirning tagiga yetib bo‘lmaydigandek edi.

Qadimgi yunonlar bu bitiklarni Misr kohinlari diniy maqsadlarda yaratganlar, deb ishonishar, shu bois ularni ierogliflar, deb atashgandi. Bu so‘z tarjima qilinganda, «muqaddas belgilar», degan ma’noni anglatardi. Bitiklarning bunday turlari ierogliflar sifatida mashhur bo‘lib ketdi.

Yunonlardan so‘ng, to XVII asrga qadar bu bitiklarni o‘qishga jiddiy kirishilmaydi. XVII asrda ko‘plab olimlar ushbu muammo bilan shug‘ullanishga kirishdilar, biroq biron-bir natijaga erishmadilar. Keyinchalik, 1799 yili buyuk kashfiyot amalga oshirildi: Nil daryosi quyilishida bir qora bazalt taxta topildi. Bu taxta u yerda yuzlab yillar yotgan edi. Rozett shahri yaqinida topilgani uchun unga Rozett toshi degan nom berildi.

Rozett toshining nodirligi unga nomani uch tilda o‘yib bitilganidadir. Bir noma yunon

tilida, ikkinchisi — ierogliflar, uchinchisi —

misr yozuvining so‘nggi shakllaridan, tez yozuv deb atalgan qisqartma ierogliflar edi.

Shundan so‘ng bu bitiklarni o‘rganishga uzoq yillar urinildi. Yunoncha matnni o‘qib, tushunish mumkin edi. Nihoyat, uni qolgan matnlar bilan qiyoslangach, ieroglif yozuvining asrlar davomida yashirin qolib kelgan siri ochildi. Bu ishni yosh frantsuz Jan-Fransua Shampolon amalga oshirdi.

Natijada tarixchilar misrliklarning eramizdan avvalgi 3500 yilgacha bo‘lgan hayoti, urf-odatlari va diniy marosimlarini o‘rganish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Ierogliflar misr yozuvining eng qadimiy p1akli hamda insoniyatga ma’lum bo‘lgan ilk yozuv tizimlaridan bo‘lgani uchun ham shunday sharoit yaratildi.

Aslida bular — rasm-bitiklardir. har bir rasm bir buyumni anglatadi. Vaqt o‘tgan sayin bu yozuv rivojlanib, keyinchalik misrliklar tushunchalarni, tovush va so‘zlarni yoza boshladilar.

KLEOPATRA  KIM  BO‘LGAN?

Jahon madaniyati tarixida bu qadar ko‘p afsona va rivoyatlar yuzaga kelishiga sabab bo‘lgan boshqa bir nomni topish mushkul bo‘lsa kerak. Yozuvchilar, shoirlar va rassomlar bu ayolning romantik hamda bir qadar sirli siymosini yaratganlar. Bosh rolni Elizabet Teylor o‘ynagan mashhur film ham Kleopatra obrazi bilan bog‘liqdir.

Sharqda qlubatro nomi bilan mashhur bo‘lgan bu ayol haqida nimalarni bilamiz?

Kleopatra — o‘z davrida Buyuk Iskandar Maqduniy taxtga o‘tkazgan Ptolemeylar avlodidan bo‘lgan, Misrning so‘nggi shohinasidir. U eramizdan avvalgi 69 yilda tug‘ilgan. Otasi Misr shohi Ptolemey XII unga o‘z avlodi uchun an’anaviy bo‘lgan Kleopatra ismini beradi.

Otasining o‘limidan so‘ng Kleopatra, vasiyatga muvofiq, o‘z ukasi. Ptolemey bilan birgalikda hukmronlik qila boshladi. Biroq bir muncha vaqtdan so‘ng, voyaga yetib qolgan Ptolemey Kleopatrani Falastinga surgun qilib, yakka o‘zi hukmronlik qila boshlaydi.

Eramizdan avvalgi 48 yilda Rim sarkardasi Gay Yuliy Sezar sulola kurashiga aralashib, Kleopatraga taxtni qaytarib olib beradi. Eramizdan avvalgi 47 yilda Sezar bilan Kleopatraning o‘g‘li — Sezar Ptolemey dunyoga keladi.

Bir yildan so‘ng Kleopatra, jahondagi ikki buyuk davlat — Rim bilan Misrni qo‘lining nomi bilan birlashtirish maqsadida, u bilan Rimga keladi. Biroq eramizdan avvalgi 44 yil 15 martda uning umidlari chilparchin bo‘ladi. Shu kuni Senatning majlislar zalida Sezar o‘ldiriladi.

Dafn mahali e’lon qilingan vasiyatnomada Sezar singlisining o‘g‘li Gay Oktaviyni o‘g‘il qilib olgani hamda uni asosiy voris etib tayinlagani ma’lum bo‘ladi. Sezar Ptolemey haqida esa vasiyatnomada bir og‘izam so‘z yo‘q edi. Misrga qaytgach, Kleopatra o‘g‘lini ham hokim etib tayinlaydi.

Uch yildan so‘ng Kleopatra Rim imperiyasini Oktaviy bilan birga boshqarayotgan Mark Antoniy bilan uchrashadi. Eramizdan avvalgi 42 yilda sobiq sarkarda Filippda Sezar qotillari ustidan g‘alaba qozonadi. Shu paytdan boshlab Mark Antoniy boy sharqiy o‘lkalar, shu jumladan Misrning hukmdoriga aylanadi.

Mark Antoniy omadli sarkarda edi. Bazmi jamshidlarni, ayollarni, hayotni sevardi. Bularga Kleopatraga bo‘lgan mash’um muhabbati qo‘shildi. Eramizdan avvalgi 36 yilda Mark Antoniy Oktaviyning opasini tashlab, Kleopatraga uylandi.

Shundan so‘ng omad undan yuz o‘giradi. Parfiya hamda Armanistonga qilingan samarasiz jangovar yurishlar Mark Antoniy bilan Oktavian Avgust munosabatlarini butunlay yomonlashtirib, ular o‘rtasida urush boshlanib ketadi.

Eramizdan avvalgi 31 yilda Oktavianning floti Aktsium burnida Antoniy ustidan g‘alaba qozonadi. Kleopatra bilan Antoniy Iskandariya (Misr)ga qochib qutulishadi. Biroq Oktavian qo‘shinlari ularni ta’qib qilishni davom ettiradi. Eramizdan avvalgi 30 yilda Oktavian qo‘shinlari Iskandariyaga kirgach, Antoniy o‘z joniga qasd qiladi. O‘z ko‘ksiga xanjar urib, Kleopatraning qo‘lida jon beradi. Kleopatra ham, Oktavian qozongan zafar tufayli sharmanda bo‘lishdan qochib, o‘zini o‘zi o‘ldiradi. Rivoyat qilishlaricha, u savatda ilonlarni keltirishni buyurgan va ilonlar zahridan halok bo‘lgan. Ularning farzandlarining taqdiri ham turlicha bo‘lgan: Sezar Ptolemey Oktavianning buyrug‘i bilan o‘ldirilgan, Mark Antoniyning farzandlarini esa xotini o‘z tarbiyasiga olib, Rimga olib ketgan.

 

Yerning og‘irligi qancha?

Yer Koinotda muallaq turgani uchun uning vaznini tarozi pallasiga qo‘yib ulchab bulmaydi. Yerning vazni tugrisida  gapirilganda, avvalo, u tarkib topgan moddalar miqdori nazarda tutiladi.

Yerning massasi, taxminan, 5,976 sekstillion tonnani tashkil etadi. Yaxshiroq tasavvur qilishingiz uchun ushbu raqamni tula keltiramiz: 5 976 000 000 000 000 000 000 000. Olimlar Yerning massasi aynan shuncha ekanini qanday aniqlashgan?

Ular buni aniqlash uchun ikki jismning uzaro tortishish qonunidan foydalanishadi. Gravitatsiya kuchi aynan shu tortishishga  boglik.. Oddiy so‘z bilan aytganda, ikki jismning uzaro tortishishi ularning massasi va o‘rtasidagi masofaga boglik.  Narsalar qancha katta bulsa, ular  bir-birini shuncha katta kuch bilan tortadi. Ular bir-biridan qancha olisda bulsa, bu kuch shuncha kichik buladi.

Yerning vazni quyidagicha ulchanadi: kichkina bir yuk ipga osib suyiladi, so‘ngra bu yukning holati o‘lchanadi. Usha yukning yoniga  bir tonna qurgoshin qo‘yiladi. Yuk va qo‘rgoshin urtasida tortishish paydo buladi, natijada yuk bir oz chetga ogadi. (Bu ogish  amalda 0,000 02 mm.ni tashkil qiladi. Shuning uziyoq o‘lchov qanchalik aniq, bo‘lishi lozimligini ko‘rsatadi.)    Olimlar bunday o‘lchashlardan keyin matematika yordamida Yerning vaznini hisoblab chikishdi. Ular Yerning vazniga  nisbatan tortish kuchini o‘lchashdi hamda bir tonna qurgoshin osigliq  turgan yukni uziga tortishini o‘lchashdi. Hisoblab  chiq;ilgan nisbiy farq Yerning massa-sini kursatadi.

Massa nimadan hosil bo‘ladi?  Unga  qattiq  tog‘  jinslaridan iborat qobiq, mantiya deb ataladigan qattiq  jinslardan  iborat qatlam, so‘ngra ichki qism — yadro kiradi.

 

Osmonda nechta yulduz bor?

Bu savolga xech kim aniq javob bera olmasa kerak. Yerdagi eng kuchli teleskoplar bilan xam yulduzlarning barchasini kurit mumkin emas.

Bu savolga xech kim aniq javob bera olmasa kerak. Yerdagi eng kuchli teleskoplar bilan xam yulduzlarning barchasini kurit mumkin emas. Barchamizning uyimiz bo‘lmish Yer (yulduz xam emas!), bor-yo‘gi, kichik bir sayyora bo‘lib, u o‘rtacha kattalikdagi yulduz — Quyosh atrofida aylanadi. Quyosh esa o‘z navbatida Somon Yulidagi kichik bir yulduzdan bonha narsa emas. Bizning galaktikamizda bunday million-million yulduzlar bor. Bundan tashqari, Somon Yo‘lining o‘zi Koinotdagi ming-minglab galaktikalardan biridir.,. Ming-minglab galaktikalardan bittasi bo‘lgan bizning galaktikamiz xam shu darajada bepoyonki, juda katta tezlikka ega bo‘lgan yorug‘lik uning bir chekkasidan ikkinchi bir chekkasiga yetib borguncha ming yillar vaqt o‘tadi. Shunday ekan, biz osmondagi yulduzlar sonini xech qachon aniq xisoblab chiqa olmaymiz. Lekin savolga quyidagicha javob berish xam mumkin: yulduzlar soni shu darajada ko‘pki, ularning miqdorini tasavvur xam qilib bo‘lmaydi.


В этой статье вы узнаете много интересного о науке истории.
КАК ИСТОРИЯ ВЕНТИЛЯТОРА?
История — очень древнее слово. В переводе с греческого означает «исследование», «событие». Прошло почти две с половиной тысячи лет с тех пор, как Геродот впервые познакомил людей со своим научным трудом. Таким образом, Геродот стал первым историком. Поэтому не случайно его называют «отцом исторической науки».
У каждого народа есть свое прошлое и настоящее. Каждый хочет знать, откуда пришли его предки и как они жили. Есть старая поговорка: «Если ты расскажешь свою историю, мы скажем тебе, кто ты».
Что за наука история?
История изучает, как жили и развивались разные народы, какие события происходили в них, как и почему жизнь людей менялась и пришла к своему нынешнему состоянию.
Знание истории помогает людям узнать прошлое и осознать, что человечество во все времена жило в нищете и нужде, но тем не менее жизнь все равно продолжается, и грустные и несчастливые дни обязательно сменяются днями светлыми.
История учит нас справедливости, помогает по-новому взглянуть на окружающую среду.
История – это путь времени. Уходя в глубину веков, в древность, он приводит нас в настоящее. И поведет нас по этому пути.

ЧТО ТАКОЕ НАУКА АРХЕОЛОГИЯ?
Археология – это наука, которая знакомит нас с жизнью людей, живших на Земле в прошлом. Другое ее название — археология. Эта наука занимается изучением всего, что осталось от двуногих существ, обитавших на нашей планете в древние времена.
Работа археолога делится на две составляющие. Для работы с каждым из них требуется особая подготовка. Первая часть заключается в проведении раскопок на месте древних поселений. Эту работу следует выполнять медленно и очень осторожно, чтобы не повредить выкапываемые, часто хрупкие предметы. раскопки фиксируются в специальном дневнике.
Второй этап – это старательное изучение находок и их подробное описание. Эта информация должна быть понятна всем интересующимся историей. После этого работа завершается, и археолог делает собственные выводы.
Эти выводы никогда не бывают полными, так как основаны исключительно на изучении сохранившихся объектов. Часто это предметы, которые когда-то использовались в повседневной жизни людей. Большая часть находок будет из развалин древних жилищ, посуды, украшений и драгоценностей, кухонной утвари, детских игрушек. Археологи также часто находят костные останки животных, чье мясо съели люди.
Однако археологи редко находят недолговечные предметы из кожи, ткани, шерсти, дерева или соломы. По этой причине даже не удается найти уцелевшие древние произведения искусства. Можно найти только металлические, каменные или керамические предметы.
Археология возникла в то время, когда людей интересовала история человечества. Греческий историк Геродот приехал в Египет в 4 веке до нашей эры с интересом к древним памятникам. Однако, когда древнегреческая цивилизация рухнула, интерес к истории, казалось, угас.
Этот интерес возродился к шестнадцатому веку. В это время средневековые ученые, приехавшие в Италию и Грецию, стали обращать внимание на уцелевшие остатки античной культуры. Жители Италии начали раскопки руин в попытке найти старинные монеты, кувшины и другие предметы. Вскоре многие стали «копать прошлое», и так была основана наука археология.

ЧТО ПРОИЗОШЛО В КАМЕННОМ ВЕКЕ?
Каменный век – это долгий доисторический период. Доисторический период длился до тех пор, пока человечество не изобрело письменность. Люди жили на Земле не менее 500 000 лет, но первые записи появились 5 000 лет назад. Другими словами, доисторический период длился долго.
Этот период был назван каменным веком, потому что человек одновременно научился изготавливать различные орудия труда. Каменный век делится на древнекаменный век (палеолит), среднекаменный век (мезолит) и новокаменный век (неолит).
Пожалуй, первым рукотворным орудием труда в то время был вытесанный в подпруге камень. Ученые назвали его «перчаткой». Острые куски камня также использовались в качестве инструментов. На протяжении тысячелетий они были единственными орудиями труда для человека.
Позже, во времена ледникового периода, в Европе появились неандертальцы — люди с гораздо более совершенными орудиями труда, чем их предшественники. Они тоже зарабатывали на жизнь охотой, но охотились группами, а не индивидуально.
На смену неандертальцам пришли кроманоны. Они были намного более продвинуты в развитии. Кроманьонцы научились изготавливать новые рабочие и охотничьи орудия — арфы, каменные ножи, наконечники копий, скребки.
Около 6000 лет назад в жизни людей произошел драматический поворот, изменивший всю их жизнь. Они научились выращивать зерно. Так начался период неолита — новый каменный век.
Человек занялся животноводством и стал использовать кожу домашних животных в качестве одежды. Научился строить дом. Вскоре он начал создавать вещи и предметы, которых не существовало в природе.
Человек сделал сосуд из глины и начал прясть шерстяные и льняные волокна. Люди начали работать вместе, и постепенно стали появляться первые поселения. Они стали основой для деревень и городов. таким образом возникло то, что мы сейчас называем цивилизацией.

ЧТО ТАКОЕ ЦИВИЛИЗАЦИЯ?
Человек, по каким-то причинам отделившийся от других видов, развивался по пути, называемому цивилизацией. На разных этапах человек мало чем отличался от животных. Он не мог говорить, он не находил ни места, ни пристанища. Затем, на ранних стадиях жизни в дикой природе, он научился разводить огонь и есть рыбу. Позже он начал делать грубое оружие для охоты и самообороны, и семьи стали объединяться в племя. Еще позже он научился готовить и готовить посуду для его хранения. Тем не менее человек оставался в первобытном состоянии.
Следующим шагом был период, который мы называем варварством. Люди научились выращивать съедобные растения и начали отлавливать диких животных, которые не приносили никакой пользы людям. Позже они научились использовать такие металлы, как железо и медь, и таким образом начали изготавливать относительно продвинутое оружие для охоты и самообороны. Именно тогда люди начали строить себе дома.
К концу варварства человек изобрел то, что было его главным достижением, определившим развитие цивилизации. Это был пост. В те времена первая письменность состояла из картинок, но со временем алфавит стал появляться в разных уголках мира.
Причина, по которой считается, что открытие письменности означает начало цивилизации, заключается в том, что у человека есть возможность сохранять воспоминания о прошлых событиях и, таким образом, оставлять свой опыт другим.
В это время люди стали учиться жить по определенным знаниям, иначе говоря, создавать систему управления. В это же время возникли первые представления о добре и зле, добре и зле, то есть о чине, называемом моралью.
Когда все это произошло? Корни этого процесса скрыты в глубине веков, восходя к первым дням существования человека на земле. Признаки цивилизации начали проявляться в шестом тысячелетии до нашей эры.

СКОЛЬКО РЕЛИГИЙ?
Что такое религия? Слово «религия» имеет так много значений, что на практике их невозможно выразить несколькими словами. Однако шесть различных качеств являются общими для большинства религий. Давайте кратко рассмотрим их:
1. Вера в собственную силу или небесные силы сильнее веры в человеческую силу.
2. Они боятся этих небесных сил, возносят их на небо, молятся им, приносят им жертвы.
3. Они организуют специальные церемонии для этих жертвоприношений и молитв.
4. Определенные места, связанные с историей культа и религии, объявлены священными.
5. Существует поверье, что если люди будут следовать требованиям религии, им будет хорошо и в этом мире, и на небесах после смерти.
6. Правильное поведение — это единственный способ, с помощью которого человек может смягчить сердце бога или богов, и только таким образом он может привести человека к лучшей жизни.
Большинство религий в мире основаны на этих шести правилах. Простейшие религии первобытных людей, включающие в себя поклонение «духу» животных, камней, рек и т. д., являются простейшими религиями.
По мере дальнейшего развития цивилизации большинство религий, основанных на политеизме, вымерли. Например, Египет, Вавилон, Ассирия, Греция, Рим, а также кельтские и скандинавские религии относятся к числу «мертвых религий».
Но многие религии сохранились до наших дней. Наиболее популярными из них являются индуизм, буддизм, конфуцианство, даосизм, синтоизм, зороастризм, ислам, иудаизм и христианство. Общее количество верующих в эти религии составляет 2 549 161 000 человек. Она составляет большую часть цивилизованного мира.
Из наиболее распространенных религий индуизм насчитывает около 460 миллионов последователей, большинство из которых проживает в Индии. Буддизм исповедуют 250 миллионов человек, большинство из которых проживает в Китае и Японии. Около 153 миллионов человек верят в конфуцианство и около 20 миллионов в даосизм. В синтоизм верят около 32 миллионов человек, в зороастризм — около 250 000 человек, а в ислам — около 550 миллионов человек в Азии и Африке. Около 17 миллионов человек верят в иудаизм. Христианство сегодня является наиболее широко исповедуемой религией — около 1 миллиарда 62 миллионов человек.

КТО ТАКИЕ ФАРАОНЫ?
Египет называют «даром Нила». Если бы не было реки, в этой долине, окруженной с обеих сторон пустыней, ничего бы не росло. Ежегодные разливы Нила превращали земли в плодородные земли, и к V тысячелетию до н.э. вдоль его берегов возникли земледельческие поселения. Постепенно возникло два царства — Нижний Египет на севере и Верхний Египет на юге. Их объединил первый фараон Менес в 3200 г. до н.э.
Египтяне верили, что их правителем является живой бог, который будет править всем живым, включая Нил. Царь жил во дворце под названием Перао, что означает «большой дом». Отсюда и название «Фараон».
Живой фараон считался символом бога солнца Горы с головой сокола. После его смерти фараон был приравнен к богу загробного мира Осирису. Поскольку египтяне считали смерть началом жизни в загробном мире, мавзолеи, построенные от загробного мира до вечной жизни, помещались в дома со всем необходимым для следующей жизни.
Пирамиды состояли из гробниц правителей древнего царства. Однако фараонов Среднего и Нового Царства стали хоронить в отдельной Долине Царей, как это часто требовалось. Несмотря на все меры предосторожности — тайное захоронение, маскировку входа в мавзолей, многие из этих хижин также были разграблены. Такое ограбление пережила только гробница юного царя Тутанхамона. В 1922 году его обнаружил Говард Картер. Сюда было вложено столько богатства, что его растащили на долгие годы. Многие красивые предметы сейчас выставлены в музее Каира, но мумифицированное тело короля осталось в мавзолее.

КАКОЙ КАМЕНЬ ЯВЛЯЕТСЯ РОЗЕТОЧНЫМ КАМЕНЕМ?
Известно, что Древний Египет был одной из высочайших цивилизаций всех времен и народов. Люди издавна раскапывают древнеегипетские памятники, постройки, а также различные клады. Они нашли неизвестные надписи на зданиях и других объектах, но никто не смог их прочитать. Как будто дно тайны было недостижимо.
Древние греки считали, что эти надписи были созданы египетскими жрецами для религиозных целей, поэтому их называли иероглифами. Когда это слово было переведено, оно означало «священные знаки». Эти типы надписей стали популярны как иероглифы.
После греков только в семнадцатом веке серьезное чтение этих надписей началось. В семнадцатом веке этой проблемой начали заниматься многие ученые, но безрезультатно. Затем, в 1799 году, было сделано великое открытие: в месте впадения реки Нил была найдена черная базальтовая плита. Эта доска пролежала там сотни лет. Он был назван Розеттским камнем, потому что был найден недалеко от города Розетт.
Редкость Розеттского камня в том, что на нем выгравировано имя на трех языках. Буква греческая
на языке, второй — иероглифы, третий —
одной из последних форм египетского письма были сокращенные иероглифы, называемые быстрым письмом.
После этого много лет пытался изучить эти письмена. Греческий текст был читаем и понятен. Наконец, после сравнения его с остальными текстами, была раскрыта скрытая веками тайна иероглифического письма. Эту работу выполнил молодой француз Жан-Франсуа Шампольон.
В результате историки получили возможность изучать жизнь, обычаи и религиозные обряды египтян до 3500 г. до н.э. Такие условия были созданы потому, что иероглифы были древнейшей формой египетской письменности и одной из первых письменных систем, известных человечеству.
На самом деле это картинки. каждое изображение представляет объект. Со временем это письмо эволюционировало, и позже египтяне стали писать понятия, звуки и слова.
КЕМ БЫЛА КЛЕОПАТ?
Трудно, наверное, найти другое имя, породившее столько мифов и легенд в истории мировой культуры. Писатели, поэты и художники создали романтический и несколько загадочный образ этой женщины. Знаменитый фильм с участием Элизабет Тейлор также связан с образом Клеопатры.
Что мы знаем об этой женщине, известной на Востоке как Клубатро?
Клеопатра — последний царь Египта, потомок Птолемея, которому в свое время наследовал Александр Македонский. Он родился в 69 г. до н.э. Его отец, царь Египта Птолемей XII, дал ему имя Клеопатра, традиционное для его потомков.
После смерти отца Клеопатра по завещанию стала родным братом. Он стал править вместе с Птолемеем. Однако через некоторое время взрослый Птолемей стал править единолично, сослав Клеопатру в Палестину.
В 48 г. до н.э. римский полководец Гай Юлий Цезарь вмешался в династическую борьбу и вернул престол Клеопатре. В 47 г. до н.э. у Цезаря и Клеопатры родился сын Цезарь Птолемей.
Через год Клеопатра пришла с ним в Рим, чтобы во имя его руки объединить две великие державы мира — Рим и Египет. Но 15 марта 44 г. до н.э. его надежды рухнули. В тот же день Цезарь убит в зале заседаний Сената.
Завещание, выданное во время похорон, показывает, что Цезарь усыновил сына своей сестры, Гея Октавия, и назначил его своим главным наследником. В завещании не было ни слова о Цезаре Птолемее. Когда он возвращается в Египет, Клеопатра также назначает наместником своего сына.
Через три года Клеопатра познакомилась с Марком Антонием, правившим Римской империей вместе с Октавианом. В 42 г. до н.э. бывший полководец побеждает убийц Цезаря в Филиппах. С тех пор Марк Антоний стал правителем богатых восточных стран, в том числе и Египта.
Марк Антоний был успешным полководцем. Базми любил джамшидов, женщин, жизнь. К этому добавилась его зловещая любовь к Клеопатре. В 36 г. до н.э. Марк Антоний оставил сестру Октавиана и женился на Клеопатре.
После этого удача отворачивается от него. Бесплодные походы на Парфию и Армению окончательно ухудшили отношения между Марком Антонием и Октавианом Августом, и между ними вспыхнула война.
В 31 г. до н.э. флот Октавиана наносит поражение Антонию у мыса Доброй Надежды. Клеопатра и Антоний бегут в Александрию (Египет). Однако войска Октавиана продолжают их преследовать. Когда войска Октавиана вошли в Александрию в 30 г. до н.э., Антоний покончил жизнь самоубийством. Он наносит удар себе в грудь и умирает на руках Клеопатры. Клеопатра тоже совершает самоубийство, чтобы избежать смущения из-за победы Октавиана. Говорят, что он приказал принести змей в корзине и умер от змеиного яда. Судьбы их детей тоже сложились по-разному: Цезарь Птолемей был убит по приказу Октавиана, а детей Марка Антония увезла в Рим его жена.

Каков вес земли?
Поскольку земля висит во вселенной, ее вес нельзя измерить, взвешивая ее на весах. Когда мы говорим о весе земли, мы в первую очередь имеем в виду количество содержащейся в ней материи.
Масса Земли составляет около 5,976 секстиллионов тонн. Чтобы дать вам лучшее представление, давайте заполним это число: 5 976 000 000 000 000 000 000. Как ученые определили, что масса Земли именно такая?
Для этого они используют закон взаимного тяготения двух тел. От этой силы тяжести зависит сила тяжести.Проще говоря, взаимная сила тяжести двух тел зависит от их массы и расстояния между ними. Чем крупнее вещи, тем больше силы они притягивают друг к другу. Чем дальше они друг от друга, тем меньше будет эта сила.
Вес земли измеряется следующим образом: на веревке подвешивается небольшой груз, а затем измеряется положение этого груза. Рядом с этим грузом помещается тонна свинца. Между грузом и поводком возникает сила тяжести, в результате чего груз слегка наклоняется в сторону. (Это отклонение составляет практически 0,00002 мм. Следовательно, долгота указывает на то, насколько точным должно быть измерение.) После таких измерений ученые математическим путем вычислили вес Земли. Они измерили силу гравитации по отношению к весу Земли и измерили вес тонны подвешенного свинца. Вычисленная относительная разность указывает на массу Земли.
Из чего состоит масса? Он состоит из коры твердых пород, слоя твердых пород, называемого мантией, и затем внутренней части — ядра.

Сколько звезд на небе?
На этот вопрос никто не может дать однозначного ответа. Даже с помощью самых мощных телескопов на Земле невозможно высушить все звезды.
На этот вопрос никто не может дать однозначного ответа. Даже с помощью самых мощных телескопов на Земле невозможно высушить все звезды. Земля (совсем не звезда!), наш дом, всего лишь маленькая планета, которая вращается вокруг звезды средних размеров, Солнца. Солнце, в свою очередь, не что иное, как маленькая звезда в Млечном Пути. Таких звезд в нашей галактике миллионы. Более того, сам Млечный Путь является одной из тысяч галактик во Вселенной. Наша галактика, одна из тысяч галактик, настолько велика, что свету, имеющему очень высокую скорость, требуются тысячи лет, чтобы пройти от одного ее конца до другого. Поэтому мы никогда не сможем точно подсчитать количество звезд на небе. Но на вопрос можно ответить так: количество звезд настолько велико, что представить себе их количество невозможно.

Telegramda o‘qish

Понравилась статья? Поделиться с друзьями:
BAXTIYOR.UZ
Комментарии: 2
  1. Аноним

    :roll: :roll: :roll: :roll: :roll: :roll: :roll:

  2. Аноним

    zor

;-) :| :x :twisted: :smile: :shock: :sad: :roll: :razz: :oops: :o :mrgreen: :lol: :idea: :grin: :evil: :cry: :cool: :arrow: :???: :?: :!: