Nega ayrimlar, talabalarning ham o‘qib ham ishlashidan norozi?

Dunyoning qaysi burchagida bo‘lmasin — talabalik baxtiga erishish inson qalbiga o‘zgacha surur baxsh etadi. Boisi, kishi talaba bo‘lishi bilan shu davrgacha orttirgan bilimlarining hosilini yig‘gandek bo‘ladi.

Bugun O‘zbekistonda boshqa sohalar kabi oliy ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilarga ham keng qamrovli imkoniyatlar yaratilmoqda. Xususan, zamonaviy va shinam ta’lim dargohlarining soni, sifati va qamrovi so‘nggi 5 yilda 3 barobarga ortgan. Ya’ni Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining ma’lumotlariga ko‘ra, bugun O‘zbekistonda 150 tadan oshiq oliy ta’lim muassasasi, 715 ta professional ta’lim muassasaci mavjud bo‘lib, ularda 510 ming nafar talaba kunduzgi ta’lim shaklida, 300 mingdan ortiq talaba esa sirtqi va kechki ta’limda tahsil olmoqda.
Joriy yilning mart oyi boshida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti raisligida o‘tgan videoselektor yig‘ilishida “OTMlardagi talabalarning ishlab, daromad topishi uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratish”, borasidagi taklifiga binoan Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri Abduqodir Toshqulov qoraqalpog‘istonlik talabalar bilan uchrashuvda OTMlarda 2 kursdan boshlab, ishlashga ruxsat beruvchi yangi tizim yaratilishini ma’lum qildi. Qayd etilishicha, davlat rahbarining topshirig‘iga muvofiq, rektorlar 820 ming nafar talabalar o‘rtasida suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazgan bo‘lib, ushbu so‘rovnomada qatnashgan talabalarning 100 ming nafarga yaqini ishlash va qo‘shimcha daromad topish niyati borligini bildirgan. Albatta, ular orasida chindan ishlab, daromad topmasa bo‘lmaydigan 7,5 ming chin yetim yoki nogironligi bo‘lgan hamda 4,5 ming nafar “ayollar”, “yoshlar” va “temir daftar”ga kiritilgan talabalar ham mavjud.
Talabaning ishlashiga jamoatchilik qanday qaraydi?
— Talabalarning ham o‘qib ham ishlashiga qarshiman, talabaning vazifasi ishlash emas, o‘qish, — deydi Buxoro viloyati Romitan tumanidagi 33 umumta’lim maktabning Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Shohida Hamroyeva. — Albatta, eplagan qandini ursin! Biroq hozirgi milliy dastur bo‘yicha olib qaraydigan bo‘lsak, bundan 10 yil avvalgi ustozlarning bilimi va salohiyati, ularga qo‘yilayotgan talab ham tubdan farq qiladi. Hozirgi o‘qituvchi zamon bilan hamnafas bo‘lishi, tinmay o‘z ustida izlanishi, ham pedagogik, ham psixologik mahoratni puxta egallashi lozim.
Buxoro viloyati Romitan tumanidagi 33 umumta’lim maktabning Ona tili va adabiyot fani o‘qituvchisi Shohida Hamroyeva
Balki, mazkur islohotlar talabalarning kelajakda yaxshi kadr bo‘lib yetishishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qilar. Ammo, o‘zi hali to‘liq bilim olishga ulgurmagan talaba qanday qilib birovga bilim bera oladi? Yana bir jihat, ko‘pchilik talaba o‘qituvchilar maktab darslari va oliygoh darslarini aralashtirib yubormoqda. Oqibatda ikkalasi ham chala bo‘lib qolmayaptimi? Buni talaba hamkasblarim misolida aytyapman. Shu sababli mening fikrim talabalar o‘qishi tugagandan so‘ng: yaxshi o‘qib, bilim, ko‘nikma va malakaga ega bo‘lib, so‘ngra ishga kirsa yaxshi bo‘ladi, degan fikrdaman.
Hisobchi Feruza Tirkasheva
— Avvallari o‘z sohamda qiynalmay ish topar edim, — deydi hisobchi Feruza Tirkasheva. — Endilikda bu — muammoga aylangan. Sababi, arzon ishchi turganda kim ham qimmat oylik to‘lab (garchi u malakali bo‘lsa ham), boshqa ishchi ishlatar edi. Ish beruvchilar hozir: yaxshi saviyali va malakali bir nafar hisobchini ishda olib qolib, qolganlarini bo‘shatib yuborishmoqda. Ishda qolgan hisobchi esa, bizning teng yarim oyligimizga ishlashga rozi bo‘lgan, 3-4 nafar talabaga ish o‘rgatadi. Men kabi hisobchilar esa ish qidirish bilan ovoramiz. Ayrimlar, bu yaxshi-ku, raqobat bo‘ladi, saragi-sarakka, puchagi puchakka ajraladi, demoqda. Biroq bu yerda yana bir muhim jihat ham mavjud. Men oilaliman, uning ustiga kreditim ham bor. Ehtimolki talaba men avval olgan oyligimning teng yarmiga yashay olar, lekin bu mening ro‘zg‘orimga yetmaydi. Men talabalar ishlamasin, degan fikrdan yiroqman. Biroq ularga ommaviy 2 kursdan ishlashga ruxsat berishdan oldin. Shunga yarasha bo‘sh ish o‘rinlari yaratish kerak emasmi? To‘g‘ri shu o‘rinda aytishingiz mumkin, “talabalar ishlashi uchun yetarli bo‘sh ish o‘rinlari mavjud”, — deb. Ammo Rossiya — Ukraina urishi sabab ming-minglab, Rossiyadagi mehnat muhojirlari qaytib kelmoqda? Adashmasam, ularning bandligini ta’minlash uchun esa maxsus birorta ish o‘rni yaratilmagan. O‘zbekiston ularni ommaviy ish bilan ta’minlash imkoniga egami? Bu holat mehnat bozorida ishchi kuchini qadrsizlanishiga sabab bo‘lmaydimi? Albatta, bu meni shaxsiy fikrim. Biroq har qanday holatda ham u xoh talaba bo‘lsin, xoh mehnat muhojiri yoki men kabi eski ishchi, ishga joylashishda sog‘lom raqobat bo‘lgani yaxshi, deb hisoblayman.
Iqtisodiy tahlilchi Abdulla Abduqodirov
— Qisqacha qilib aytganda, bu juda pozitiv qaror. Chunki, shu vaqtgacha ham qonunchilikda talabalarning birinchi yoki ikkinchi kursdan ishlashiga monelik qiluvchi hech qanday normativ hujjat yo‘q edi, — deydi iqtisodiy tahlilchi Abdulla Abduqodirov. — Lekin aksar biznes egalari negadir talabalarni ishga olishdan o‘zlarini tiyar edi. Boz ustiga, amaliyotda ham o‘qib, ham ishlaganingizni rasman ifodalash ancha murakkab edi. Ya’ni gapning indallosini aytganda, bugungi kunga qadar kadrlar «siyosatida» yo o‘qish, yo ishlash kerak, degan fikr ustunlik qilar edi. Mazkur qarordan iqtisodchi sifatida juda xursand bo‘ldim. Sababi endi o‘qish davridagi daromad ham rasman pensiyani hisoblash uchun asos bo‘lib xizmat qila oladi. Talabalarning ishlashidan avvalo davlatdan ham ko‘ra ularning o‘zi ko‘proq manfaatdor. Chunki real hayotga u maktabni bitirishi bilan o‘qishga kirgan, deb tasavvur qilsak, 21-22 yoshda emas, balki 17-18 yoshidan boshlab qadam qo‘yadi. Talabalar bo‘lajak kasb sohasida ishlashlari bu — barcha uchun juda katta yutuq bo‘ladi.
Bilim olish va ishlashni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish, bu — katta xato. Chunki eng katta bilim aslida bu hayot sabog‘idir. Oliy o‘quv yurtini a’lo baholar bilan tamomlagan insonlarni ishga joylashib, butunlay o‘zini yo‘qotib qo‘yganini va hatto o‘z sohasida ishlay olmaganini ham ko‘p kuzatganmiz. Agar jahon tajribasiga kelsak, men talabalarni ishga jalb qilishni taqiqlagan biror mamlakatni bilmayman.
Shu o‘rinda ayrim odamlarning “agar talabalarning ommaviy ishlashiga ruxsat berilsa, bu — maoshlarning pasayishiga, mehnat bozorida ishchi kuchini qadrsizlanishiga sabab bo‘ladi”, degan xavotiri qanchalik asosli ekanligiga qiziqdik:
AQShdagi Viskonsin universiteti biznes maktabi doktoranti Behzod Hoshimov
— Bu xato tushuncha — deydi, AQShdagi Viskonsin universiteti biznes maktabi doktoranti Behzod Hoshimov. — Ish o‘rinlari uchun avvaldan ishlab kelgan kishilar va talabalarning raqobatlashishi ularning daromadini kamaytirmaydi. Keling, buni bir misol bilan tushuntiraman:1980 yilda, Kubaning AQSh bilan munosabatlari yaxshilanadi. Biroq Kubaning iqtisodiy vaziyati salbiy holatda edi.Shunda Kubaning o‘sha vaqtdagi yetakchisi Fidel Kastro kubaliklarga o‘z oilalari bilan orolni qarshiliksiz tark etishlariga izn beradi. Yagona sharti: Kubaning Mariel portidagi immigrantlarni kimdir olib ketishi kerak edi. AQSh prezidenti Jimmi Karter orolni tark etgan kubaliklarga qochoq maqomini olish huquqini beradi. Natijada to‘rt oyichida 125 ming kubalik qayiqlarda Mayamiga ko‘chib boradi.
Ko‘chib o‘tishdan 10 yil o‘tib, prinstonlik iqtisodchi Devid Kard bunday katta ko‘chishning Mayamidagi ishsizlik darajasi va maoshga ta’sirini ko‘rsatib bergan mashhur “Mariel tashuvchi-qayig‘i (Mariel boatlift)ning Mayami mehnat bozoriga ta’siri” tadqiqotini chop ettiradi. Juda qisqa muddat ichida kubalik muhojirlar Mayamidagi ishchi kuchi sonini salkam 7 foizga oshirgan. Aksariyat muhojirlar nisbatan malakasiz bo‘lgani bois, katta malaka talab qilinmaydigan kasblarda ishchi kuchining ko‘payishi yanada kuchliroq sezilgan.
Shunday katta ishchi kuchi qo‘shilganiga qaramay, shaharda malakasiz ishchilarning daromadi mutlaqo o‘zgarmagan, malakali ishchilarniki esa hatto o‘sgan ham. Shahardagi ishsizlik darajasi ham o‘zgarmagan. Ya’ni, Devid Kard katta miqdordagi ishchi kuchining nisbatan katta shaharga ko‘chib o‘tishi bozor tomonidan to‘liq yutib yuborilishini empirik yo‘l bilan isbotlab bergan.
Talabalarning ishlashi va Mayami tarixi nega biz uchun ham dolzarb ekanligiga to‘xtaladigan bo‘lsak. Gap shundaki, minglab talabalarning ham o‘qib ham ishlashi maoshlar kamayishini anglatadimi? Yo‘q. Maoshlar ishchi kuchiga bo‘lgan talabning elastikligidan kelib chiqib o‘zgaradi. Umuman olganda, elastiklik— bualmashtiruv chorasi. Ya’ni, nimanidir almashtirish qanchalik oson bo‘lsa, unga bo‘lgan talab ham shunchalik elastik bo‘ladi. Deylik, benzinga bo‘lgan talab deyarli noelastik (qisqa muddatli istiqbolda), qimmatbaho charm sumkalarga bo‘lgan talab esa mutlaq elastik: narxining biroz bo‘lsa-da oshishi (masalan, soliq hisobiga) ularga bo‘lgan talabni keskin pasayishiga sabab bo‘ladi. Malakasiz ishchi kuchini ham oson almashtirish mumkin, shuning uchun unga nisbatan bo‘lgan talab ham juda elastik bo‘ladi, deb tasavvur qilish mumkin.
AQShdagi Viskonsin universiteti biznes maktabi doktoranti Behzod Hoshimov
Mariel portidan qochish voqeasi aynan talabning elastikligi sabab maoshlarning pasaymasligiga olib kelgan. Ya’ni, Mayamida malakasiz ishchi kuchiga bo‘lgan talab aqlbovar qilmas darajada elastik bo‘lgan: ishchi kuchi narxining minimal oshishi ham katta ishsizlikni keltirib chiqarishi mumkin edi. Shu boisdan yangi muhojirlarning kelishi maoshga ta’sir qilmagan, shunchaki, ishlaydiganlar sonini ko‘paytirgan va shahar iqtisodiyoti hajmini oshirgan.
Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tuman hokimligining Bolalarni himoya qilish sho‘’basi bosh mutaxassisi Dilshod Ibodullayev
— Talabalar o‘qishdan ajralmagan holda 8 soatlik ish kunida ya’ni to‘liq stavkada ishlashlari mumkin, — deydi Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tuman hokimligining Bolalarni himoya qilish sho‘’basi bosh mutaxassisi Dilshod Ibodullayev. — O‘zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligi bo‘yicha bunga avval ham hech qanday cheklov mavjud emas edi. Faqat aksar korxona va tashkilot mas’ullari ishchilarni diplomini qo‘liga olgandan so‘ng ishga olishni ma’qul ko‘rishar edi.
Lekin shunga qaramasdan Mehnat kodeksining (keyingi o‘rinlarda MK) 77-moddasiga ko‘ra, o‘n olti (16) yoshga to‘lgan har bir shaxs mehnat qilish huquqiga ega. Shu o‘rinda yana bir savol tug‘iladi. Xo‘sh talaba kun davomida 8 soat ishlashi mumkin bo‘lsa unda qachon ta’lim oladi? Shuning uchun ham talaba 1 yoki 0,5 stavka ishlashidan qat’iy nazar faqat o‘qishdan bo‘sh vaqtida ishlash huquqiga ega.
MK 115-moddasiga muvofiq xodimning ish vaqti haftasiga 40 soatdan oshmasligi kerak. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, 6 kunlik ish haftasi joriy etilgan korxona, muassasa, tashkilotlarda kunlik 7 soat, 5 kunlik ish haftasi joriy etilganlarda esa, ish vaqti kunlik 8 soatdan ortiq bo‘lmasligi shart. Shuningdek, ishning tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o‘rtasidagi kundalik dam olish vaqtining muddati o‘n ikki soatdan kam bo‘lishi mumkin emas (MK 128-moddasi). Agar talabaning bo‘sh vaqti yetadigan bo‘lsa, unga to‘liq stavka ishlashiga hech qanday to‘sqinlik mavjud emas.
Shuningdek, ish beruvchi ishni ta’lim bilan birga qo‘shib olib borayotgan xodimlar uchun bir qator imtiyozlar berishi lozim. Jumladan, MK 249-moddasiga muvofiq ta’lim muassasalarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o‘qib, o‘quv rejasini bajarayotgan xodimlar mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda belgilangan tartibda:
— ish joyidan haq to‘lanadigan qo‘shimcha ta’tilga chiqish;
— qisqartirilgan ish haftasi sharoitida ishlash va boshqa imtiyozlar olish huquqiga ega.
Bundan tashqari, korxona ishchi-talabaning yillik ta’tilini uning xohishiga ko‘ra, imtihon va sessiyalar vaqtiga to‘g‘rilab berishi shart (MK 253-modda). Qolaversa, bitiruvchi bosqich talabalari davlat imtihonlari yoki diplom ishi uchun ancha muddat tayyorgarlik ko‘rishini inobatga olib, qonunchilikning talaba — xodimlar uchun oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar o‘quv yurtlarida ishlab chiqarishdan ajralmagan holda ta’lim olayotgan xodimlar diplom loyihasini (ishini) bajarish yoki bitiruv imtihonlari topshirishdan avvalgi o‘n o‘quv oyi davomida mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rish uchun olti kunlik ish haftasi bo‘lganda haftada bir kun o‘rtacha ish haqi saqlangan holda, agar ish haftasi besh kunlik bo‘lsa, ishdan ozod etiladigan kunlar miqdori ish smenasining muddatiga qarab ishdan ozod etilish imtiyoziga ega (MK 255-modda). Albatta, bu o‘rinda ishdan ozod etiladigan talabaning ish soati miqdori saqlanib qoladi. Shu bilan birga, sirtdan va kechki shaklda ta’lim olayotganlar uchun ham mehnat qonunchiligida alohida imtiyozlar belgilangan.
Talabalarning o‘zlari nima deydi?
— Dadam yoki onam qoramni tortib Toshkentga kelgudek bo‘lishsa, beton binolar ichida adashib yurmaydi, — deydi Alisher Navoiy nomidagi O‘zbek tili va adabiyoti universitetining 4 bosqich talabasi Abdulaziz Ahmedov. — To‘o‘o‘g‘ri universitetga borishadi. O‘qituvchilarimga beradigan savollari ham tayin: “O‘g‘limning o‘qishlaring yaxshimi?” yoki “Bolam qanday o‘qiyapti?”…
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbek tili va adabiyoti universitetining 4 bosqich talabasi Abdulaziz Ahmedov
Bu vaziyatda ustozlarim ijobiy javob aytishadimi-yo‘qmi, aniq bilmayman. O‘ylashimcha, ustozlarimning ko‘pchiligi “Iyeyeye, Abdulazizning ota-onasi sizmisiz?” deyish o‘rniga “Haa, sizmi hali Abdulazizning ota-onasi?”, deb so‘rashsa kerak…
Hozir 4 kursman. Shu paytgacha deyarli har semestrda kamida 1-2 ta fandan “peresdacha” — qayta topshirishga qolib kelaman. Sababim bor: 1 kursligimdan buyon matbuot sohasida ishlayman. Ko‘nglimga taskin beradigan yagona bahonam ham shu: ishlayapman-ku…
4 yildan beri ijarama-ijara birovlarning uyida ijarada yashab, o‘zim pishirib-kuydirib, kunimni ko‘rib yuribman. Toshkentga nima maqsadda kelganim bir zum ham yodimdan ko‘tarilmagan. Ammo, ishlamasam bo‘lmasdi. Kontrakt to‘lovi, poytaxtda yashash, yeb-ichish, kiyinish… O‘g‘il bola bo‘la turib, hammasini ota-onamning zimmasiga tashlab qo‘yolmasdim.
Boshida uydagilar qarshilik qilishgan. “Biz seni ishlashga jo‘natmadik, ana, ishlayman desang qishloqdayam to‘lib yotibdi. Mardikorlik qilsang ham, kuningni ko‘rib ketasan! Maqsading bormi sen bolaning, o‘qigani borgandan keyin o‘qiydi-da!”, — deb rosa koyishardi. Keyin mustaqil pul topa boshladim va ular meni qo‘llab-quvvatlashdi, ularni ish hamda o‘qishimni birga eplay olishimga ishontirgandim. Hozirda oyiga o‘rtacha 3 million so‘m atrofida daromad topayapman va bunga qo‘shimcha ravishda amaliyot o‘tayapman. Avvaldan ishlab yurganim va turli xususiy va davlat idoralari, ta’lim muassasalaridagi muhitni, hamda jamoani yaqindan bilganim uchun, ayni jarayonlar menda qiyinchilik tug‘dirmayapti. Qolaversa, matbuotda ishlaganim uchun turli sohalarni o‘rganganman, mutaxassislari bilan suhbatlashganman, bu har taraflama dunyoqarashim kengayishiga ham sabab bo‘lgan. Albatta, moddiy tomonlama ham o‘zimni rivojlantirganman.
Talaba ishlashi kerakmi, degan savolingizga kelsak, “ha” deb javob beraman. Faqat o‘zi yaxshi ko‘rib tanlagan yo‘nalishidan uzoq bo‘lmagan sohada faoliyat yuritsa, nur ustiga a’lo nur bo‘lardi. Axir o‘qishda a’lo baholarga o‘qib, darslarga muntazam qatnashib ham universitetni bitirganidan so‘ng, ish izlab, o‘z yo‘lini topolmaganlar qancha…
Jahon tillari universitetining Xalqaro jurnalistika fakulteti ikkinchi bosqich talabasi Barchinoy Subxonberdiyeva
— Bugungi kunda talabalarning ishlashi davr talabiga aylanib qoldi, — deydi Jahon tillari universitetining Xalqaro jurnalistika fakulteti ikkinchi bosqich talabasi Barchinoy Subxonberdiyeva. — Nafaqat moliyaviy tomondan, balki o‘z sohasida yetuk mutaxassis bo‘lib yetishishni ko‘zlagan har bir talaba uchun qo‘shimcha ish zarur, deb o‘ylayman. To‘g‘ri, charchaymiz, qiynalamiz, lek bu charchog‘u, qiyinchiliklarning natijasi kelajakka sezilarli darajada ta’sir ko‘rsata oladi. Ko‘pchilikda “Talabalik o‘qib o‘rganishning asosiy davri. Shunday ekan, vaqtni zoye o‘tkazmay faqat o‘qish kerak emasmi?”, degan savol tug‘ilgan bo‘lsa ajab emas. Darhaqiqat, bu vaqtda o‘qib, izlanmoq lozim. Lekin bizga bilimni faqat universitet beradi, deyish biroz xato bo‘ladi. Biz o‘z ustimizda ishlashimiz, mahoratimizni ham yanada oshirishimiz uchun bir qancha qo‘shimcha darslarga ham borishimizga to‘g‘ri keladi. Hammamizga ayonki, bu darslar ham qanchadir haq evaziga o‘tiladi. Shundoq ham shartnoma summasini to‘lab, yana har oy kunlik xarajatlarimizni qoplab beradigan ota-onamizdan qo‘shimcha darslarga ham pul so‘rash biz talabalarning vijdoniga og‘ir yuk bo‘ladi. Shunday ekan talaba o‘zi uchun o‘zi harakat qilishni boshlamog‘i lozim. Ishlagan taqdirda ham o‘z mutaxassisligiga to‘g‘ri keladigan, kelajakda o‘zi istagan kasb uchun tajriba orttirishiga yordam bera oladigan ish bilan mashg‘ul bo‘lishi kerak. Mening ham birinchi ishim mutaxassisligim bo‘yicha bo‘lmagan va bu ishdan men faqat mablag‘ borasidagina qoniqqanman, xolos. Lekin o‘z mutaxassisligim bo‘yicha ish izlashni ham kanda qilganim yo‘q, negaki u ishdan menga kerakli foydani ololmas edim. Ayni vaqtda esa o‘z ko‘zlagan kasbim uchun yaxshi tajriba bo‘la oladigan ishdaman. Bir oylik daromadim stipendiyani qo‘shgan holda o‘rtacha 2 million so‘mdan oshadi. Bu juda zo‘r daromad emas-ku, lekin har holda 516 ming so‘m stipendiyaning o‘zi bilan qanoatlangandan ko‘ra yaxshiroq.
Xorij tajribasi nima deydi?
Chet el davlatlarining aksarida talabalarning ishlashiga cheklov yo‘q. Faqat ayrim majburiyatlarni bajarish talab etiladi. Jumladan, Ispaniya universitetlari tomonidan taklif qilinadigan o‘quv dasturlari turli toifadagi bir nechta tadqiqotlarni o‘z ichiga oladi. Masalan, talabalar haftasiga 20 soatgacha ishlashi mumkin. Universitet talablarini bajargan talabalar mahalliy hokimiyatdan ishlashga ruxsat olishlari lozim bo‘ladi. Ushbu ruxsatnoma talabaga shartnoma asosida biror kompaniyada to‘liq bo‘lmagan ish kunida ishlash huquqini beradi. Ishga olingan talabaning ish beruvchi korxona bilan shartnomasi talaba vizasi muddatidan oshmasligi va bajaradigan ishi o‘qiyotgan mutaxassisligiga mos kelishi lozim. Qayd etish joizki, Ispaniyada talabaga ta’til paytida 3 oygacha to‘liq ish kunida ishlashga ruxsat beriladi. Shunday qilib Ispaniyada talaba o‘rtacha oyiga 500-700 yevro atrofida pul topishi mumkin.
Чтобы получить недостающие описания изображений, откройте контекстное меню.
Germaniyada mahalliy talabalar bemalol standart talablar asosida ishlashi mumkin. Chet ellik talabalar ishlashi uchun esa Federal bandlik agentligi va chet el elchixonasidan maxsus ruxsatnoma olishi lozim. Shundan so‘ng, xalqaro talabalar yiliga 240 kun va 120 kun davomida to‘liq ish kunida ishlash imkoniga ega bo‘lishadi. Ta’lim oluvchilar ish o‘rinlarini talabalar xizmatlari, onlayn ish kengashlari, Federal bandlik agentligi, universitet e’lonlar taxtasi va boshqalar orqali olishlari mumkin. Aksariyat talabalar akademik yordamchi, xizmat ko‘rsatish yoki yetkazib berish sohalaridan ish topishadi. 2021 yilning yanvar oyi holatiga ko‘ra, Germaniyada talabalar oyiga 450 yevrogacha pul ishlab topishgan. Shuningdek, ular ham o‘qib ham ishlaganligi sababli soliq va ijtimoiy sug‘urta badallarini to‘lashdan ozod etilgan.
Rossiyada o‘qiydigan xorijlik talabalar Rossiya Ichki ishlar vazirligining Migratsiya masalalari bosh boshqarmasidan ishlash uchun ruxsatnoma olishi va faqat ruxsatnomada ko‘rsatilgan kasblar bo‘yicha va ma’lum kampus joylashgan shaharda ishlash huquqiga ega bo‘lishadi. Talabalar ishiga qarab o‘rtacha hisobda 7-7,5 ming rubl atrofida daromad qilishi mumkin. Bundan tashqari, Rossiya universitetlari stipendiyani ham mo‘maygina to‘laydi.
Yangi Zelandiyada talabalar talabalik vizasi orqali haftasiga maksimal 20 soat ishlash huquqiga ega. Buning uchun talaba kamida ikki yillik kunduzgi akademik dasturda o‘qigan bo‘lishi lozim. Shuningdek, talabalar ta’til va bayramlarda to‘liq ish kunida ishlash huquqiga ega. O‘rtacha hisobda bu davlatda talaba soatiga 20 Yangi Zelandiya dollari miqdorida maosh olishi mumkin. Bu bir kunda 4 soatdan ishlaganda bir oyda 530 AQSh dollari bo‘ladi, degani.
Shvetsariyada talabalarning haftasiga 15 soatgacha ishlashiga yo‘l qo‘yiladi. Faqatgina ular ta’til paytida to‘liq ish kunida ishlashlari mumkin. Shvetsariya iqtisodiy jihatdan ancha to‘q davlat bo‘lgani bois, mahalliy talabalar kamdan-kam ishlashadi. Aksariyat chet ellik talabalar esa 2 mingdan 3 ming AQSh dollariga teng miqdorda maosh olishadi.
Fransiyada mahalliy talabalarning ishlashi uchun ortiqcha hujjat talab etilmaydi. Biroq xalqaro talabalar ishlashlari uchun rezidentlik kartasiga ega bo‘lishi lozim. Shundan so‘ng, ta’lim muassasasi talabaga ijtimoiy ta’minot tizimiga kirish huquqini beradi. Bu esa talabaga universitetning kampusida va undan tashqarida ishlash huquqini beradi. Fransiya OTM da ta’lim oluvchi talaba 20 soat ishlash imkoniga ega. Bu uning eng kam ish haqi miqdori bilan hisoblaganda taxminan 164 yevro miqdorida maosh olishini anglatadi.
Avstraliya hukumati chet ellik talabalarga talabalik vizasi bilan haftasiga 40 soatgacha ishlashga ruxsat beradi. Ya’ni Avstraliyada 90 foiz talabalar o‘qish bilan birga ishlashadi. Buni talabalar shaharchasida yuzlab ish qidirish, ishga joylashtirish bo‘yicha vositachi ish kengashlarining tashkil qilinganidan ham bilish mumkin. Shunday qilib, Avstraliyada talabalarning o‘rtacha ish haqi yiliga 80 000 dollar yoki soatiga 41,03 dollarni tashkil qiladi. O‘z yo‘nalishida ish tajribasiga ega talabalarning yiliga 110 000 dollardan oshiq topishi qayd etilgan.
Kanada universitetlarida ta’lim oluvchi talaba ishlamoqchi bo‘lsa. Avvalo sababsiz dars qoldirmasligi lozim. Shunda universitet ma’muriyati talabaga haftasiga 20 soat ishlash uchun ruxsatnoma yozib beradi. Bundan tashqari, kampusdan tashqarida ishlash uchun alohida ruxsatnoma talab etiladi. Shuningdek, ishlovchi talaba ijtimoiy xavfsizlik raqamini olishi shart.
Online Degree as the Future of Business Education
Ta’kidlash joizki, Kanadada yarim kunlik ishlaydigan talabalar soatiga o‘rtacha 15 AQSh dollari miqdorida maosh oladi. Bu haftasiga taxminan 300 AQSh dollari va oyiga 1200 AQSh dollarini tashkil qiladi.
Buyuk Britaniyada ta’lim oluvchi talaba Tier 4 — ballga asoslangan viza toifalari tizimini qo‘lga kiritishi kerak. Shundan so‘ng, o‘qish davrida haftasiga maksimal 10 yoki 20 soat ishlash huquqi beriladi. Faqatgina ta’til paytida 40 soatgacha ishlashga ruxsat beriladi. Bu mamlakatda talabalar o‘rtacha 200-300 dollar ishlab topishlari mumkin.
AQShdagi universitetlarda o‘qish bilan birga talabalar oyiga o‘rtacha 360-500 dollargacha pul ishlab topishlari mumkin. Lekin ish soatining davomiyligi hafta davomida 20 soatdan oshmasligi talab etiladi.
How Important Is Technology in Education? | American University
Xorij davlatlarida talabalarning o‘qish davomida ishlariga tabiiy qaraladi. Ayrim davlatlarda ularning ishlashlari ijtimoiy jihatdan turli imtiyozlar bilan rag‘batlantiriladi. Ba’zi davlatlar esa ularning ko‘proq ta’lim olishlari va ish bilan qiynalib qolmasligi uchun ma’lum bir cheklovlarni joriy qilgan. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, talabalarning o‘z mutaxassisliklari bo‘yicha ishlashlari dunyoning aksar davlatlarida qo‘llab-quvvatlandi.
Xo‘sh bugungi kun OTMlardagi talabalarning ishlab, daromad topishi qanchalik muhim?
Jahondagi oliy ta’lim dargohlarining tajribasidan shu jihat oydinlashayaptiki, ta’lim qanchalik sifatli bo‘lmasin amaliyotsiz ko‘zlangan natijani bermaydi. Globallashuv jarayoni ta’lim berish va olish jarayoniga lahza sayin o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Ba’zi sohalar tubdan yo‘qolib, uning o‘rniga biz tasavvur ham qila olmaydigan yangi kasblar kirib kelmoqda. Bugungi kun talabasi nafaqat o‘z yo‘nalishida bilim olishi balki, bu sohadagi dunyo tajribasini ziyraklik bilan o‘rganib borishi uchun, chet tillarini ham mukammal bilishini davrning o‘zi taqozo etmoqda.
Shu bois hukumatimiz tomonidan mutasaddilarga ishlashga ehtiyoji bor talabalarga yordam berish, ularning bandligini ta’minlash vazifasi yuklatilgan bo‘lib, ishlarni tizimli amalga oshirish maqsadida Bosh vazir rahbarligida respublika komissiyasi, viloyat hokimlari boshchiligida esa hududlarda shunday komissiyalar faoliyati yo‘lga qo‘yildi. Mazkur komissiya oliy ta’lim mutasaddilari bilan birgalikda hududlardagi vakant ish o‘rinlarni tahlil qilib, har bir viloyat bo‘yicha birinchi, ikkinchi va uchinchi kurs talabalarining kamida 30-40 foizini ishga joylash choralarini ko‘radi. Bundan tashqari, bitiruvchi kurs talabalarining kelgusidagi ish joyini belgilab oladi va ularni haq to‘lanadigan 3-4 oylik stajirovkaga yuboradi.
Shuningdek, kasb, til va boshqa mahorat darslarini o‘rgatishga alohida iqtidori bor talabalar oliygohlardagi bo‘sh xona va inshootlardan bepul foydalanib ularda pullik kurslar, to‘garaklar va boshqa xizmatlar tashkil etish huquqiga ega bo‘lishdi. Zero, bunday tizimning ishga tushirilishi bir jihatdan to‘garak ochish istagidagi yoshlarni joy topish muammosidan xalos qilsa, ikkinchi jihatdan, ko‘pgina yoshlarni ortiqcha vaqt va mablag‘ sarflamasdan o‘zi tahsil olayotgan oliygohdagi turli kurslarga qatnab bilim va malakasini oshirish imkonini beradi.
Shu bilan birga, Markaziy bank tajribasi asosida talabalarning haq to‘lanadigan stajirovkalarini tashkil etish va yakunda eng yaxshi stajyorlarga ish taklif etish tizimi iqtisodiyot, moliya, qurilish, energetika, qishloq va suv xo‘jaligi sohasida, soliq, kadastr idoralarida joriy etilishi belgilandi.
Bu boradagi o‘rganishlar xulosasiga ko‘ra, joriy davrda respublikamizdagi soha va tarmoqlar kesimida talabalar ishlashi mumkin bo‘lgan 105 mingta vakant ish o‘rni mavjud ekan. Shundan, ta’lim va xizmat ko‘rsatish yo‘nalishida – 22 ming, sanoatda – 17 ming, sog‘liqni saqlashda – 9 ming, qurilish va qishloq xo‘jaligida – 6 mingtadan, moliya sohasida – 3 ming, aloqa va IT sohasida – 2,5 mingtadan oshiq bo‘sh ish o‘rinlari mavjud ekan. Bundan tashqari vazirlik axborotida qayd etilishicha, rektorlar oliygohlarning yo‘nalishiga qarab, aholi va tadbirkorlarga pullik xizmatlar ko‘rsatib, 5 ming nafar talabaga qo‘shimcha daromad olish imkoniyatini yaratishi mumkin.
Bu albatta, quvonarli hol, o‘qishga hujjat topshirib to‘lov shartnomasi mablag‘ini to‘lashga imkoni bo‘lmay o‘qishni tashlab ketayotgan yoshlar yoki to‘lov shartnomasi asosida o‘qishga kirgani-u, lekin uni to‘lashga “qo‘li kalta”lik qilib turgan talabalar uchun yaxshi imkoniyat.
Bugun oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarni kasbiy rivojlantirish, ularning nazariy bilimini amaliyotda qo‘llash imkoniyatini yanada oshirish, ta’lim va boshqa kundalik xarajatlarini qoplash uchun ish bilan ta’minlash zarurati sezilmoqda.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, dunyo mehnat qonunchiligiga ko‘ra, talaba faqat ta’limdan bo‘sh vaqtida ishlash huquqiga ega. Bu esa o‘z-o‘zidan talabaning birinchi galdagi vazifasi bilim olish ekanligini anglatadi. Zotan, ota-bobolarimiz aytganidek bo‘sh qop, tik turmaydi. Shunday ekan, aziz talabalar, daromad topishga qiziqib ketib, bilim olishni unutib qo‘ymang. Zero, bilimli ishchi hech qachon va hech zamonda xor bo‘lmaydi.
Abdulla ChIMIRZAYeV jurnalist

Manba: sof.uz