ChatGPT Sun’iy intellekt yordamida muloqot qilish va masalalarni hal qilish bo’yicha batafsil qo’llanma
1. ChatGPT haqida
ChatGPT nima?
ChatGPT — bu OpenAI tomonidan yaratilgan, sun’iy intellekt asosida ishlovchi til modeli (Large Language Model) bo’lib, u inson tilini tushunadi va tabiiy suhbat qiladi. ChatGPT dialog shaklida interaktiv muloqot olib boradi va foydalanuvchi bilan so’zlashish jarayonida javoblarni moslashtira oladi.
ChatGPT qanday ishlaydi?
ChatGPT quyidagi asosiy jarayonlardan o’tgan:
- Supervised fine-tuning: Inson ko’makchisi tomonidan yozilgan muloqot namunalaridan o’rganish orqali dastlabki model yaratilgan.
- InstructGPT integratsiyasi: ChatGPT ga ko’rsatmalarni tushunish va bajarish qobiliyati InstructGPT to’plami bilan birgalikda dialog formatiga moslashtirilgan.
- Reinforcement Learning from Human Feedback (RLHF): Bu usul orqali model inson fikr-mulohazalaridan o’rganadi. Foydalanuvchilar tomonidan berilgan baho va ko’rsatmalar asosida javoblarini doimiy ravishda yaxshilaydi.
- Proximal Policy Optimization (PPO): Bu metod orqali model yanada takomillashtirilgan va javob berish sifati oshirilgan.
Natijada, ChatGPT muloqot davomida:
- Savol-javoblarni aniqlik bilan bajarish
- Xatolarini tan olish
- Noto’g’ri fikrlarga qarshi chiqish
- Nomaqbul so’rovlarni rad etish qobiliyatiga ega bo’ladi
Muhim ma’lumot:
ChatGPT savollarni faqat matn orqali emas, balki rasmlar, hujjatlar va ovozli xabarlar orqali ham qabul qilishi mumkin. Bu model nafaqat so’rovlarga javob beradi, balki kreativ matnlar yaratish, tarjima qilish, kod yozish va boshqa ko’plab vazifalarni ham bajara oladi.
2. ChatGPT tarixi va rivojlanishi
Rivojlanish tarixi
- 2022-yil noyabr: ChatGPT ilk bor OpenAI tomonidan prototip sifatida ishga tushirildi. Model GPT-3.5 seriyasiga asoslangan edi.
- 2023-yil mart: GPT-4 modeli taqdim etildi va ChatGPT Plus a’zolari uchun mavjud bo’ldi.
- 2023-yil may: ChatGPT iOS ilovasi chiqarildi.
- 2023-yil iyul: ChatGPT Android ilovasi chiqarildi.
- 2023-yil sentabr: ChatGPT veb-saytiga ovozli muloqot va rasm bilan ishlash imkoniyati qo’shildi.
- 2023-yil noyabr: GPT-4 Turbo va ChatGPT Enterprise e’lon qilindi.
- 2024-yil mart: ChatGPT-4o taqdim etildi, bu model ovoz va rasmlar bilan yaxshilangan ishlash imkoniyatlariga ega.
- 2024-yil aprel: macOS uchun ChatGPT desktop ilovasi chiqarildi.
Asosiy bosqichlar
ChatGPT rivojlanishi bir necha bosqichlardan tashkil topgan:
- Avvalgi til modellari: ChatGPT OpenAI ning avvalgi GPT (Generative Pre-trained Transformer) modellarining takomillashgan davomi hisoblanadi.
- Ko’rsatmalar asosida o’qitish: Inson yordamida ko’rsatma asosida supervised fine-tuning o’tkazilib, muloqot namunalariga asoslangan boshlang’ich model yaratilgan.
- Inson mulohazalari orqali o’rganish: RLHF (Reinforcement Learning from Human Feedback) usuli orqali model foydalanuvchilar tomonidan berilgan fikr-mulohazalar asosida doimiy ravishda takomillashtirilgan.
- Multimodal qobiliyatlar qo’shilishi: Model bosqichma-bosqich matn bilan ishlashdan tashqari, rasmlar, ovoz va boshqa turli formatlar bilan ishlash imkoniyatlariga ega bo’lgan.
Qiziqarli fakt:
ChatGPT ishga tushirilgandan so’ng, atigi 5 kun ichida 1 million foydalanuvchi ro’yxatdan o’tdi. Bu sun’iy intellekt sohasidagi eng tez ommaviylashgan texnologiyalardan biri bo’ldi.
3. ChatGPT modellari va farqlari
ChatGPT bir nechta versiyalarda mavjud bo’lib, har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega:
ChatGPT-3.5 va ChatGPT-4 taqqoslash
Xususiyat | ChatGPT-3.5 | ChatGPT-4 | ChatGPT-4o |
Chiqarilgan vaqti | 2022-yil noyabr | 2023-yil mart | 2024-yil mart |
Kontekst hajmi | 4,000 token | 8,000-32,000 token | 128,000 token |
Multimodal | Faqat matn | Matn va rasmlar | Matn, rasm va ovoz |
Bilim chegarasi | 2021-yil | 2023-yil aprel | 2023-yil oktabr |
Aniqlik | Asosiy | Yuqori | Eng yuqori |
Murakkab vazifalar | O’rtacha | Kuchli | Juda kuchli |
Asosiy farqlar va yaxshilanishlar
- Kontekst oynasi: ChatGPT-4 va 4o kattaroq kontekst oynasi (dars davomida ko’proq matn) bilan ishlash imkonini beradi, bu esa uzoqroq va murakkab suhbatlarni olib borish imkonini beradi.
- Multimodal qobiliyatlari: GPT-4 rasmlarni tahlil qilish imkoniyatini qo’shdi. GPT-4o esa ovozli muloqot va yanada yaxshilangan rasm bilan ishlash imkoniyatlariga ega.
- Fikrlash qobiliyati: Yangi modellar yanada kuchli mantiqiy fikrlash va analitik qobiliyatlarga ega.
- Ma’lumotlar bilan ishlash: Keyingi modellar ma’lumotlarni tahlil qilish, jadvallar bilan ishlash va ma’lumotlarni vizuallashtirish imkoniyatlariga ega.
- Kod yozish: Yangi modellar yaxshilangan kod yozish, xatolarni tuzatish va dasturlash ko’nikmalariga ega.
Tanlov qilish bo’yicha maslahat:
Ko’pchilik oddiy vazifalar uchun ChatGPT-3.5 yetarli bo’lishi mumkin. Murakkab vazifalar, yuqori aniqlik talab qilinadigan holatlar, yoki multimodal imkoniyatlar kerak bo’lsa, ChatGPT-4 yoki ChatGPT-4o tavsiya etiladi.
4. ChatGPT tariflar va narxlari
ChatGPT turli ehtiyojlar va byudjetlarga mos keladigan bir nechta tarif rejalarini taklif qiladi:
Free
$0
Boshlovchilar uchun
- GPT-4o mini-ga kirish
- Cheklangan GPT-4o foydalanish
- Rasmlarni tahlil qilish
- Asosiy vazifalar
- Cheklangan ishlatish tezligi
- Cheklangan sessiya uzunligi
Plus
$20/oy
Individual foydalanuvchilar uchun
- GPT-4, GPT-4o va GPT-4o mini
- GPT-4o uchun 5x ko’p xabarlar
- Ma’lumotlar tahlili
- Fayl yuklash
- Rasm yaratish (DALL-E)
- Veb-qidirish imkoniyati
- Maxsus GPT yaratish
Team
$25-30/oy
Kichik jamoalar uchun
- Plus tarifining barcha imkoniyatlari
- GPT-4o mini uchun cheksiz foydalanish
- GPT-4 va GPT-4o uchun yuqori limitlar
- Ish maydoni boshqaruvi
- GPT ulashish
- Administrativ nazorat
Enterprise
Shaxsiy narx
Yirik tashkilotlar uchun
- Team tarifining barcha imkoniyatlari
- Barcha modellarga cheksiz, yuqori tezlikdagi kirish
- Kengaytirilgan kontekst oynasi
- Yuqori darajadagi maxfiylik va xavfsizlik
- Korporativ ma’lumotlarni o’qitishdan istisno qilish
- Admin boshqaruvi va analitika
- Maxsus yordam va hisob boshqaruvi
API narxlari va token tizimi
ChatGPT API narxlari token asosida hisoblanadi, bu yerda tokenlar so’zlarning qismlari hisoblanadi.
- Bir token taxminan 4 ta belgiga yoki 0.75 so’zga teng.
- 100 token taxminan 75 so’zga teng.
Model | Kirish tokeni | Chiqish tokeni | Batch API narxi |
ChatGPT-4o | $2.50 / 1M token | $10.00 / 1M token | $1.25 / 1M kirish, $5.00 / 1M chiqish |
ChatGPT-4o mini | $0.15 / 1M token | $0.60 / 1M token | $0.075 / 1M kirish, $0.30 / 1M chiqish |
GPT-3.5 Turbo | $0.002 / 1K token | $0.002 / 1K token | — |
E’tibor bering:
Enterprise tarifi uchun narxlar ko’rsatilmagan, chunki ular har bir tashkilotning o’ziga xos ehtiyojlari va ko’lami asosida belgilanadi. API foydalanishda, token iste’moli sizning so’rovlaringiz va javoblaringiz uzunligiga qarab farq qilishi mumkin.
5. ChatGPT imkoniyatlari
ChatGPT keng qamrovli imkoniyatlarga ega va doimo yangi funksiyalar qo’shilib bormoqda:
Tabiiy suhbat
ChatGPT foydalanuvchi bilan tabiiy til orqali muloqot qila oladi, savollarni tushunadi, kontekstni eslab qoladi va muloqotni davom ettiradi.
Kod yozish
Turli dasturlash tillarida kod yozish, xatolarni tuzatish, kod tahlil qilish va dasturlash bilan bog’liq savollarni javob berish.
Ko’p tilli qo’llab-quvvatlash
100 dan ortiq tillarda tushunish va javob berish, tarjima qilish va til o’rganishga yordam berish imkoniyati.
Matn yaratish
Turli uslublarda va janrlarda matnlar, maqolalar, she’rlar, hikoyalar va boshqa turdagi kontentni yaratish.
Veb qidirish
Yangi ma’lumotlarni olish uchun Bing orqali internetda qidiruv o’tkazish imkoniyati (Plus va yuqori tariflar uchun).
Rasm tahlili va yaratish
GPT-Vision modeli orqali rasmlarni tahlil qilish va DALL-E orqali tasvirlar yaratish (Plus va yuqori tariflar uchun).
Hujjatlar bilan ishlash
Turli formatdagi (Word, PDF, TXT va boshqalar) hujjatlarni yuklab, o’qish va tahlil qilish imkoniyati.
Ma’lumotlarni tahlil qilish
Ma’lumotlar fayllarini (Excel, CSV, JSON) tahlil qilish, miqdoriy savollarga javob berish va ma’lumotlarni vizuallashtirish.
Ovozli muloqot
Foydalanuvchilar bilan ovozli suhbat o’tkazish va javoblarni ovozli o’qib berish imkoniyati.
ChatGPT Enterprise xususiyatlari
ChatGPT Enterprise versiyasi korxonalar uchun qo’shimcha xususiyatlarni taqdim etadi:
- Korporativ darajadagi xavfsizlik: SAML SSO, SCIM integratsiyasi, SOC 2 Type 2 muvofiqligi.
- Ma’lumotlar maxfiyligi: Korporativ ma’lumotlar standart holatda o’qitishdan istisno qilingan, ma’lumotlarni saqlash bo’yicha sozlanuvchi imkoniyatlar.
- Moslashtirilgan ish maydoni: Domain tekshiruvi bilan ajratilgan ish maydoni.
- Administrativ nazorat: Foydalanuvchi harakatlarini kuzatish, guruh ruxsatlari va GPT boshqaruvi.
- Maxsus yordam: Shaxsiy hisob jamoasi, kuchaytirilgan yordam, moslashtirilgan onboarding va jonli treninglar.
Qobiliyatlarning kengayishi:
ChatGPT-ning imkoniyatlari doimiy ravishda oshirib borilmoqda. Maxsus GPT va ilovalar yaratish imkoniyati bilan foydalanuvchilar o’z maxsus ehtiyojlariga mos keladigan xususiy versiyalarni yaratishlari mumkin.
6. ChatGPT prompt engineering usullari
Prompt engineering nima?
Prompt engineering — bu ChatGPT-dan kerakli natijalarni olish uchun samarali so’rovlar yoki ko’rsatmalarni yaratish san’ati. Maqsad modelga aniq va batafsil ko’rsatmalar berish orqali sifatli va maqsadga muvofiq javoblar olishdir.
Samarali prompt yozish prinsiplari
Aniqlik
Prompt aniq va tushunarli bo’lishi kerak. Nima xohlayotganingizni aniq belgilang.
❌ «Menga Alisher Navoiy haqida ma’lumot ber.»
✅ «Alisher Navoiyning hayoti va adabiy merosi haqida 500 so’zli tarixiy ocherk yozing. Asosiy asarlari va ularning ahamiyatini alohida ta’kidlang.»
Kontekst
ChatGPT promptning bevosita kontekstiga javob beradi. Yetarlicha fon ma’lumotlarini taqdim eting.
❌ «O’zbekistonga sayohat uchun maslahat ber.»
✅ «Men 35 yoshli sayohatchi bo’lib, tarixiy joylar va milliy taomlarni yaxshi ko’raman. Iyul oyida O’zbekistonga 10 kunlik sayohat rejalashtirmoqdaman. Toshkent, Samarqand va Buxoroni ko’rishni xohlayman. Byudjetim kuniga 50-70 dollar. Qanday marshrut, ko’rish joylari va taomlarni tavsiya qilasiz?»
Aniq ko’rsatmalar
Javobning formati, uzunligi va uslubi uchun aniq ko’rsatmalar bering.
❌ «Biznes reja yozishni o’rgat.»
✅ «Start-up restoran uchun biznes reja yozishda yordam ber. Quyidagi bo’limlarni o’z ichiga olsin: 1) Ijro etuvchi xulosa (250 so’z) 2) Bozor tahlili (350 so’z) 3) Marketing strategiyasi (300 so’z) 4) Moliyaviy rejalashtirish (400 so’z) 5) Operatsion reja (300 so’z). Har bir bo’lim ostida 3-5 ta muhim punktlarni ta’kidlab o’t.»
Rol belgilash
ChatGPT-ga ma’lum bir rolni belgilash orqali javoblarni yo’naltiring.
❌ «Python dasturlash asoslarini tushuntir.»
✅ «Siz 10 yillik tajribaga ega bo’lgan Python o’qituvchisisiz va umuman dasturlash tajribasi bo’lmagan 15 yoshli o’quvchiga dars beryapsiz. Python asoslarini oddiy va tushunarli tilda tushuntiring. O’zgaruvchilar, sikllar va funksiyalar uchun kundalik hayotdan misollar keltiring.»
Ko’p bosqichli ko’rsatma usuli (Chain-of-Thought Prompting)
Murakkab vazifalar uchun vazifani bosqichma-bosqich bajarish uchun yo’l-yo’riq bering:
«Men tadbirkorlikni boshlashni istayapman, lekin qaysi yo’nalishni tanlashni bilmayman. Quyidagi bosqichlar bo’yicha menga yordam bering:
1. 5 ta istiqbolli biznes yo’nalishlarini aniqlab, har birining afzalliklari va kamchiliklarini ko’rsating
2. Bu yo’nalishlarni O’zbekiston bozori sharoitida tahlil qiling
3. Har bir yo’nalish uchun boshlang’ich sarmoya, marketing strategiyasi va potensial daromad haqida ma’lumot bering
4. Eng istiqbolli 2 ta yo’nalishni chuqurroq tahlil qiling
5. Yakuniy tavsiyangizni bering»
Misollar bilan ko’rsatma (Few-Shot Prompting)
ChatGPT-ga o’xshash misollar berish orqali kutilgan javob formatini ko’rsating:
«Quyidagi jumlalarni professional biznes tiliga o’giring. Misol:
Original: «Bu g’oya umuman yaxshi emas.»
Professional: «Ushbu taklif hozirgi strategik maqsadlarimizga mos kelmasligi mumkin.»
Original: «Bu juda qimmat.»
Professional: «Ushbu investitsiya joriy byudjet parametrlarimizdan oshib ketadi.»
Endi quyidagilarni o’giring:
1. «Buni qilishni xohlamayman.»
2. «Bu loyiha barbod bo’ldi.»
3. «Mijoz juda g’alati talablar qo’yyapti.»»
Prompt Engineering bo’yicha eng yaxshi amaliyotlar
- Bosqichma-bosqich yondashish: Murakkab vazifalarni kichikroq qadamlarga bo’ling.
- Iterativ yaxshilash: Dastlabki promptni yarating, javobni ko’ring va keyin promptni takomillashtiring.
- Aniq ton belgilash: Javobning tonini boshqarish uchun sifatlardan foydalaning (rasmiy, do’stona, professional, humorli, va h.k.).
- Limitlarni belgilash: So’z chegaralari, punkt soni yoki vaqt chegaralarini aniq ko’rsating.
- Formatni belgilash: Javobning formatini aniq ko’rsating (jadval, ro’yxat, paragraf, va h.k.).
Foydali maslahat:
Agar ChatGPT-ga tegishli bilimlarni aniqlash qiyin bo’lsa, «Siz [mavzu] bo’yicha mutaxassissiz» deb boshlang. Bu samarali va kontekstli javoblarni shakllantirishga yordam beradi.
7. ChatGPT yordamida kod yozish
ChatGPT-ning dasturlash imkoniyatlari
ChatGPT ko’plab dasturlash tillari uchun kod yozish, tushuntirish va xatolarni tuzatishda yordam bera oladi:
- Python, JavaScript, Java, C++, PHP, Ruby, Swift va boshqa ko’plab dasturlash tillari
- HTML, CSS, SQL va boshqa belgilash va so’rov tillari
- Turli xil freymvorklar (React, Angular, Django, Flask va boshqalar)
Kod yozish uchun prompt usullari
Aniq vazifani belgilash
«Python-da o’quvchilar ma’lumotlarini o’qiydigan, o’rtacha baholarni hisoblaydigan va eng yuqori ball olgan o’quvchilarni aniqlaydigan kod yozing. Ma’lumotlar CSV formatida bo’ladi va quyidagi ustunlarni o’z ichiga oladi: id, ism, familiya, matematika, fizika, ingliz tili.»
Bosqichma-bosqich kod tushuntirish
«JavaScript-da oddiy to-do list veb-ilova yarating. Ilovada yangi vazifalar qo’shish, vazifalarni bajarilgan deb belgilash va vazifalarni o’chirish imkoniyatlari bo’lishi kerak. Har bir kod blokini alohida tushuntirib bering va qadam-baqadam yozing.»
Kod yozishda eng yaxshi amaliyotlar
- Funksionallikni aniq belgilang: Kod nima qilishi kerakligini va qanday ishlashini aniq ko’rsating.
- Misol kirish/chiqish ko’rsating: Kod qanday ma’lumotlarni olishi va qanday natija qaytarishi kerakligiga misollar bering.
- Xatolarni tuzatish: Mavjud kodingizni xato bilan birga yuborib, xatoni tuzatishni so’rang.
- Optimallashtirishni so’rang: Mavjud kodingizni yuborib, uni qanday optimallashtirishni so’rang.
- Bosqichma-bosqich tushuntirish: Murakkab algoritmlar yoki funksiyalar uchun kodni batafsil tushuntirishni so’rang.
Kod misollar
Python-da ma’lumotlarni tahlil qilish uchun kod so’rash misoli:
# Foydalanuvchi promti: # «Python va pandas kutubxonasidan foydalanib, CSV fayldan ma’lumotlarni o’qish va asosiy statistik tahlillarni bajarish uchun kod yozing. CSV fayli ‘sales_data.csv’ deb nomlanib, quyidagi ustunlarni o’z ichiga oladi: date, product_id, product_name, quantity, price. Quyidagi tahlillarni bajaring: 1) Har bir mahsulot bo’yicha jami sotuvlar, 2) Eng ko’p sotilgan 5 ta mahsulot, 3) Vaqt bo’yicha sotuvlar tendensiyalari (oylik).» # ChatGPT tomonidan yaratilgan kod: import pandas as pd import matplotlib.pyplot as plt from datetime import datetime # CSV faylni o’qish df = pd.read_csv(‘sales_data.csv’) # Sanani to’g’ri formatga o’tkazish df[‘date’] = pd.to_datetime(df[‘date’]) # Har bir mahsulot uchun umumiy sotish miqdorini hisoblash df[‘total_sales’] = df[‘quantity’] * df[‘price’] product_sales = df.groupby(‘product_name’)[‘total_sales’].sum().reset_index() print(«Har bir mahsulot bo’yicha jami sotuvlar:») print(product_sales) # Eng ko’p sotilgan 5 ta mahsulot top_5_products = product_sales.sort_values(‘total_sales’, ascending=False).head(5) print(«\nEng ko’p sotilgan 5 ta mahsulot:») print(top_5_products) # Oylik sotuvlar tendensiyalari df[‘month’] = df[‘date’].dt.to_period(‘M’) monthly_sales = df.groupby(‘month’)[‘total_sales’].sum().reset_index() monthly_sales[‘month’] = monthly_sales[‘month’].astype(str) print(«\nOylik sotuvlar:») print(monthly_sales) # Vizualizatsiya plt.figure(figsize=(12, 6)) plt.bar(monthly_sales[‘month’], monthly_sales[‘total_sales’]) plt.title(‘Oylik Sotuvlar Tendensiyalari’) plt.xlabel(‘Oy’) plt.ylabel(‘Jami Sotuvlar’) plt.xticks(rotation=45) plt.tight_layout() plt.savefig(‘monthly_sales.png’) plt.show()
Muhim eslatma:
ChatGPT-dan olingan kodni ishlatishdan oldin, uni tekshirib ko’ring. Ba’zan ChatGPT eskirgan metodlar, eskirgan sintaksis yoki mavjud bo’lmagan kutubxona funksiyalarini taklif qilishi mumkin. Shuningdek, kod xavfsizligi va samaradorligini ham tekshirish muhim.
8. ChatGPT desktop va mobil ilovalar
ChatGPT ilovalarining mavjudligi
OpenAI ChatGPT-ning rasmiy ilovalarini quyidagi platformalar uchun taqdim etadi:
iOS
Apple App Store orqali iPhone va iPad uchun rasmiy ilova
Android
Google Play Store orqali Android qurilmalari uchun rasmiy ilova
macOS
Apple Silicon (M1 yoki yangi) chipi bilan ishlovchi macOS 14+ kompyuterlari uchun desktop ilova
Qo’shimcha ma’lumot:
Windows platformasi uchun rasmiy ilova hali mavjud emas, lekin OpenAI 2024-yil davomida Windows ilovasini chiqarishni rejalashtirmoqda. Hozircha Windows foydalanuvchilari ChatGPT-ni veb-brauzer orqali ishlatishlari mumkin.
Mobil ilovalarning asosiy xususiyatlari
- Xabar tarixi sinxronizatsiyasi: Barcha qurilmalaringiz bo’ylab suhbat tarixi sinxronlashtiriladi.
- Ovozli muloqot: Ovozli xabarlar orqali ChatGPT bilan muloqot qilish imkoniyati.
- Rasmlar bilan ishlash: Rasmlarga savol berish va sharhlash imkoniyati (GPT-4 va GPT-4o modellari bilan).
- Veb-qidiruv: Plus va yuqori tarif foydalanuvchilari uchun veb-qidiruv imkoniyati.
- DALL-E rasm yaratish: Plus va yuqori tarif foydalanuvchilari uchun rasmlar yaratish.
- Kengaytirilgan imkoniyatlar: Advanced Data Analysis, fayl yuklash va custom GPT-lar bilan ishlash.
Mobil va desktop ilovalarning afzalliklari
Mobil ilovalar afzalliklari
- Mobil qurilmadan istalgan joyda foydalanish imkoniyati
- Ovozli muloqot orqali hands-free ishlash
- Kamera orqali rasmlarga savollar berish
- Bildirishnomalar orqali yangilanishlar haqida xabar olish
- Tez kirish uchun home ekraniga widget qo’shish
Desktop ilova afzalliklari
- Kattaroq ekranda ishlash qulayligi
- Klaviatura bilan tezroq matn kiritish
- Sistemada doimiy mavjud bo’lish (dock/taskbar)
- Kattaroq kontekst oynasi — uzoqroq matnlar bilan ishlash
- Operatsion sistema bilan to’g’ridan-to’g’ri integratsiya
Ilovalarda ishlash bo’yicha asosiy maslahatlar
- Mobil ilovalarda uzun muloqotlar davomida battareya quvvatini tejash uchun energiya tejash rejimini e’tiborga oling.
- Muhim xabarlar va javoblarni saqlash uchun eksport funksiyasidan foydalaning.
- Ovozli muloqot funksiyasini ishlatishda, aniq va ravshan gapiring, orqa fon shovqinlarini kamaytiring.
- Rasmlar bilan ishlashda, yaxshi yoritilgan va aniq fokusda bo’lgan rasmlardan foydalaning.
- Desktop ilovada klaviatura shortkutlaridan foydalaning tez ishlash uchun.
9. ChatGPT API bilan ishlash
ChatGPT API nima?
ChatGPT API (hozirda GPT-3.5 Turbo API sifatida taqdim etilayotgan) — bu dasturchilar va tashkilotlarga ChatGPT modellarini o’z dasturlari, veb-saytlari va xizmatlariga integratsiya qilish imkonini beruvchi dasturlash interfeysi. API orqali siz tabiiy til ishlovi, suhbatni generatsiya qilish va boshqa til modeli qobiliyatlarini o’z ilovalaringizga qo’shishingiz mumkin.
API imkoniyatlari
- Til modellari bilan ishlash: GPT-3.5 Turbo, GPT-4o va boshqa modellarga kirishni ta’minlaydi.
- Suhbat formati: «User» va «Assistant» xabarlarini qo’llab-quvvatlash orqali suhbatlarni yaratish.
- Parameter nazorati: Temperature, top_p, va boshqa parametrlarni sozlash orqali javobarni nazorat qilish.
- Keng qo’llash imkoniyati: Chatbotlar, kontent yaratish, tarjima, kod yozish va boshqa ko’plab sohalarda qo’llash.
- Cost-effective: Token asosida narxlash bo’lgani uchun faqat foydalanilgan qismlar uchun to’lov.
API bilan ishlash bosqichlari
- OpenAI hisob yaratish: openai.com saytida ro’yxatdan o’ting.
- API kalitini olish: Platforma orqali API kalitini yarating.
- Tokenlarni sozlash: To’lov tizimini sozlab, tokenlar limitini o’rnating.
- API integratsiyasi: O’z dasturingizga API ni ulang. OpenAI turli dasturlash tillari uchun SDK (Software Development Kit) lar taqdim etadi.
- Prompt engineering: API so’rovlarini samarali tuzish uchun prompt engineering usullarini qo’llang.
Python orqali API bilan ishlash misoli
# OpenAI Python kutubxonasini o’rnatish: # pip install openai import openai # API kalitini sozlash openai.api_key = «sizning_api_kalitingiz» # So’rov yuborish response = openai.ChatCompletion.create( model=»gpt-3.5-turbo», messages=[ {«role»: «system», «content»: «Siz foydali yordamchisiz.»}, {«role»: «user», «content»: «O’zbekiston tarixi haqida qisqacha ma’lumot bering.»} ], temperature=0.7, max_tokens=500 ) # Javobni chiqarish print(response.choices[0].message.content)
API integratsiya misollari
- Mijoz xizmati chatboti: Veb-saytga integratsiya qilingan botlar orqali mijozlar savollariga javob berish.
- Kontent yaratish vositalari: Maqola, blog post va boshqa ma’lumotlarni avtomatik generatsiya qilish.
- Tarjima va til o’rganish ilovalari: Turli tillar o’rtasida tarjima va til o’rganishga yordam berish.
- Izlanish asosidagi yordamchilar: Foydalanuvchi so’rovlarini tahlil qilib, tegishli ma’lumotlarni qaytarish.
- Kod yozishga yordam beruvchi vositalar: Dasturchilar uchun kod generatsiya qilish va xatolarni tuzatish.
API bilan ishlashda e’tibor berish kerak:
Token limitlari va xarajatlarni doim kuzatib boring. API ga yuborilgan va qaytarilgan har bir token uchun to’lov hisoblanadi. Xavfsizlik choralarini ko’ring — API kalitingizni himoyalang va yaxshi prompt engineering amaliyotlarini qo’llang. Rate limitlar va API cheklovlariga e’tibor bering.
10. Amaliy misollar va qo’llanish sohalari
ChatGPT-ni qo’llash sohalar
Ta’lim
- Murakkab mavzularni tushunarli tushuntirish
- O’quv materiallari yaratish
- Testlar va mashqlar yaratish
- Adabiyotlarni tahlil qilish
- Uy vazifalarida yordam berish
Biznes
- Mijozlar bilan muloqot
- Biznes rejalar va taqdimotlar tayyorlash
- Marketing materiallarini yaratish
- Bozor tahlili va raqobatni o’rganish
- Email va hujjatlarni yaratish
Dasturlash va IT
- Kod yozish va xatolarni tuzatish
- Texnik hujjatlar yaratish
- Algoritmlar va ma’lumotlar strukturalarini tushuntirish
- SQL so’rovlar va database sxemalarini yaratish
- Yangi texnologiyalarni o’rganish
Kreativ soha
- Maqola va blog postlar yozish
- She’r va adabiy matnlar yaratish
- Senariy va hikoyalar ustida ishlash
- Rasm va dizayn g’oyalarini yaratish
- Ilhom olish va g’oyalarni rivojlantirish
Amaliy misollar
1. Ta’lim: Fizika mavzusini tushunarli tushuntirish
«Siz tajribali o’qituvchisiz. 8-sinf o’quvchisiga Nyutonning harakat qonunlarini kundalik hayotdagi misollar bilan juda sodda va tushunarli tilda tushuntiring. Har bir qonunni alohida, sodda va qiziqarli misollar bilan tushuntiring. Oxirida o’quvchining tushunganini tekshirish uchun 3 ta amaliy savol bering.»
Nyutonning harakat qonunlari
Salom, aziz o’quvchi! Keling, bugun Nyutonning juda muhim va qiziqarli uchta qonunini o’rganamiz. Bu qonunlar atrofimizdagi jismonlar qanday harakatlanishini tushuntirib beradi.
Birinchi qonun: Inersiya qonuni
Oddiy qilib aytganda: Jism tinch holatda bo’lsa, tinch holatda qolishga harakat qiladi. Harakat qilayotgan bo’lsa, to’xtovsiz va to’g’ri chiziqli harakat qilishga intiladi.
Misol: Avtobusda turgansiz va avtobus to’satdan joyidan qo’zg’aladi. Sizning tanangiz nimaga orqaga qarab ketadi? Chunki tanangiz tinch holatda qolishga intiladi, lekin oyoqlaringiz avtobus bilan birga harakatlanadi.
Yana bir misol: stol ustidagi kitobni itarsangiz, u bir muddat sirpanib boradi-da, to’xtaydi. Agar ishqalanish bo’lmaganda edi (masalan, muzda), u to’xtamasdan harakat qilishda davom etgan bo’lardi.
2. Biznes: Marketing matnini yaratish
«Siz tajribali marketolog sifatida, Toshkentda yangi ochilgan «Eco Cafe» ekologik taomlar kafesi uchun Instagram post matnini yarating. Kafe organik mahsulotlardan tayyorlangan taomlar, chiqindisiz falsafa va mahalliy fermerlar bilan hamkorlikni taklif qiladi. Post 150-200 so’zdan iborat bo’lsin va Instagram auditoriyasiga mos kelsin. 3-4 ta tegishli hashtaglarni ham qo’shing.»
🌱 TOSHKENTDA YANGI ECO CAFE OCHILDI! 🌿
Tabiatga va tanangizga g’amxo’rlik qilishni xohlaysizmi? Unda bizning yangi «Eco Cafe»ga tashrif buyuring!
Biz oddiy kafe emasmiz — biz yangi hayot tarzi taklif qilamiz! Taomlarimizning har bir lahzasi mahalliy fermerlarning organik mahsulotlaridan tayyorlanadi. Bizda menyu mavsumga qarab o’zgaradi, chunki biz faqat eng yangi va tabiiy mahsulotlardan foydalanamiz.
🥗 Mazali va foydali nonushta, tushlik va kechki ovqat
🌍 Chiqindisiz falsafa — idishlarimiz qayta ishlanadigan materiallardan
💚 Har bir buyurtma bilan ekologik loyihalarni qo’llab-quvvatlaymiz
Navro’z bog’i yaqinida joylashgan «Eco Cafe»da tabiat bilan uyg’unlikda bo’lib, mazali taomlardan bahra oling. Do’stlaringizni ham olib keling — atrof-muhitga g’amxo’rlik qilish birgalikda yanada yaxshiroq!
📍Manzil: Navoiy ko’chasi, 45-uy
⏰ Har kuni 8:00 — 22:00
#EcoCafeTashkent #OrganikTaomlar #EkologikHayot #YashilToshkent
3. Dasturlash: Telegram bot uchun kod yaratish
«Python va aiogram kutubxonasidan foydalanib, ob-havo ma’lumotlarini ko’rsatadigan oddiy Telegram bot yaratish uchun kod yozing. Bot foydalanuvchidan shahar nomini olishi va OpenWeatherMap API orqali shu shahardagi joriy ob-havo ma’lumotlarini (harorat, namlik, shamol tezligi) qaytarishi kerak. Kodni izohlar bilan to’ldiring va barcha kerakli funksiyalarni tushuntiring.»
Mana sizga Telegram ob-havo boti uchun kod:
import loggingfrom aiogram import Bot, Dispatcher, executor, typesimport aiohttpimport json # API kalitlari va tokenAPI_TOKEN = ‘SIZNING_TELEGRAM_BOT_TOKENINGIZ’WEATHER_API_KEY = ‘SIZNING_OPENWEATHERMAP_API_KALITINGIZ’ # Logni sozlashlogging.basicConfig(level=logging.INFO) # Bot va dispatcher yaratishbot = Bot(token=API_TOKEN)dp = Dispatcher(bot) # /start buyrug’i uchun handler@dp.message_handler(commands=[‘start’])async def send_welcome(message: types.Message): «»» Foydalanuvchi /start buyrug’ini yuborganda ishga tushadi «»» await message.reply(«Assalomu alaykum! Men ob-havo botiman. Ob-havo ma’lumotlarini olish uchun shahar nomini yuboring.») # /help buyrug’i uchun handler@dp.message_handler(commands=[‘help’])async def help_command(message: types.Message): «»» Foydalanuvchi /help buyrug’ini yuborganda ishga tushadi «»» await message.reply(«Istalgan shahar nomini yuboring va men sizga o’sha shahardagi joriy ob-havo ma’lumotlarini yuboraman.») # Barcha matnli xabarlar uchun handler@dp.message_handler()async def get_weather(message: types.Message): «»» Foydalanuvchi shahar nomini yuborganda ob-havo ma’lumotlarini qaytaradi «»» city = message.text # OpenWeatherMap API ga so’rov yuborish weather_url = f’http://api.openweathermap.org/data/2.5/weather?q={city}&appid={WEATHER_API_KEY}&units=metric&lang=uz’ try: async with aiohttp.ClientSession() as session: async with session.get(weather_url) as response: if response.status == 200: data = await response.json() # Ma’lumotlarni ajratib olish weather_description = data[‘weather’][0][‘description’] temperature = data[‘main’][‘temp’] feels_like = data[‘main’][‘feels_like’] humidity = data[‘main’][‘humidity’] wind_speed = data[‘wind’][‘speed’] # Foydalanuvchiga chiroyli formatda javob qaytarish weather_message = ( f»🏙 {city.title()} shahridagi ob-havo:\n\n» f»🌡 Harorat: {temperature}°C\n» f»🔆 His qilinishi: {feels_like}°C\n» f»💧 Namlik: {humidity}%\n» f»💨 Shamol tezligi: {wind_speed} m/s\n» f»☁️ Holat: {weather_description.capitalize()}» ) await message.answer(weather_message) else: await message.reply(f»Kechirasiz, {city} shahri topilmadi. Iltimos, boshqa shahar nomini tekshirib ko’ring.») except Exception as e: logging.error(f»Xatolik yuz berdi: {e}») await message.reply(«Kechirasiz, so’rovni qayta ishlashda xatolik yuz berdi. Iltimos, keyinroq qayta urinib ko’ring.») if __name__ == ‘__main__’: executor.start_polling(dp, skip_updates=True)
4. Kreativ: She’r yaratish
«O’zbek tilida Navoiy uslubida «ilm va zamonaviy texnologiyalar uyg’unligi» mavzusida 12 qatorli she’r yozing. She’r ohangdor va chuqur ma’noli bo’lsin.»
Ilm va texnika uyg’unligi
Ilm daryosin ichgan ko’ngil, yuksakka parvoz aylagay,
Zamonaviy ilm-fanda hikmat kashf aylagay.
Navoiy so’zlagan donish bugun ham qimmatlidir,
Kompyuter-la qo’shilganda qudrat kasb aylagay.
Texnologiya bo’lsa qurol, ilm unga jon bergusi,
Ikki kuch birlikda olam taqdirin hal aylagay.
Kitoblar xazinasi-yu internet mavjin qo’shib,
Yangi avlod donishmandi olamni lol aylagay.
Ko’hna hikmat, yangi tafakkur topsa agar uyg’unlik,
Insoniyat yuksalishga yo’lini mol aylagay.
Ilm ahli texnikani olganda qo’lga, shubhasiz,
O’zbek yurti kelajakda jahonni xol aylagay.
Foydali maslahat:
ChatGPT-dan maksimal foyda olish uchun avval kichik miqyosda tajriba o’tkazing va keyin kattaroq vazifalarni bajaring. Vazifa qanchalik murakkab bo’lsa, prompt shunchalik aniq va batafsil bo’lishi kerakligini eslang.
11. Foydali maslahatlar va eng yaxshi amaliyotlar
Samarali foydalanish uchun maslahatlar
Aniq va maqsadli prompt yozing
So’rovlaringizni aniq va maqsadli tuzib, istagan natijangizni olishga harakat qiling. Kerak bo’lgan holatda, formatlash, ton, uslub va boshqa ko’rsatmalarni qo’shing.
Muloqotni davom ettiring
Javob to’liq qanoatlantirmasa, yangi so’rov o’rniga davom ettirishni so’rang yoki qo’shimcha ma’lumot bering. ChatGPT kontekstni saqlagan holda ishlatish samaraliroq.
Suhbatlarni saqlang
Muhim suhbatlarni saqlang va ularga nom bering. Bu keyinchalik kerakli ma’lumotlarni qayta topishga yordam beradi.
Maxsus GPT-lardan foydalaning
Plus a’zoligi bilan o’zingizga va vazifalaringizga mos maxsus GPT-larni yarating yoki mavjud maxsus GPT-lardan foydalaning.
Javoblarni tekshiring
ChatGPT to’g’ri ma’lumot berish uchun harakat qilsa ham, ba’zida noto’g’ri ma’lumotlar berishi mumkin. Muhim ma’lumotlarni boshqa manbalar bilan solishtiring.
Turli versiyalarni yarating
«Buni boshqacha versiyasini yaratib ber» yoki «Buni rasmiyroq tilda qayta yoz» kabi so’rovlar orqali javoblarning turli xil variantlarini oling.
Maxsus maslahatlar
Soha | Maslahat |
Yozish | ChatGPT-dan birinchi draft yaratish va keyin uni o’zingiz tahrirlash orqali vaqtni tejang. Masalan, «Maqolani strukturasini yaratib ber, keyin har bir bo’limini men to’ldirishim uchun savol va yo’nalishlari bilan tayyorla» deb so’rang. |
O’qish | Uzun matnlarni tushunish uchun ChatGPT-ga yuklang va qisqacha mazmun, asosiy g’oyalar yoki savollaringizga javob berishni so’rang. Buni «Quyidagi maqolani o’qib, asosiy 5 ta xulosani ajratib ber» kabi so’rovlar orqali qilish mumkin. |
Dasturlash | Kodingizni tushuntirish, optimallash yoki xatolarni tuzatish uchun ChatGPT-dan foydalaning. «Quyidagi kodni o’qib, uni optimallashtirishga yordam ber va har bir o’zgartirishni tushuntirib ber» deb so’rang. |
O’rganish | Yangi mavzularni o’rganishda konspekt yaratish, test savollari tayyorlash va aniq misollarga e’tibor qaratish uchun ChatGPT-dan foydalaning. «Menga Python dasturlashni o’rgatishda yordam ber, har bir darsdan so’ng bilimlarimni tekshirish uchun 3 ta amaliy mashq ber» deb so’rang. |
Biznes | Biznes g’oyalarni baholash, biznes reja tayyorlash yoki marketing strategiyalarini tuzish uchun ChatGPT-dan maslahatchi sifatida foydalaning. «Men yangi online do’kon ochmoqchiman, buning uchun 6 oylik marketing strategiyasini tuzishda yordam ber» deb so’rang. |
GPT-4 va yuqori modellardan samarali foydalanish
- Katta kontekst oynasidan foydalaning: GPT-4o modelining 128K token kontekst oynasidan foydalanib, katta hajmdagi ma’lumotlar bilan ishlash mumkin.
- Rasmlar orqali so’rovlar: GPT-4 ning rasmlarga javob berish imkoniyatidan foydalanib, matematik formulalar, diagrammalar, jadvallar, yoki vizual ma’lumotlarni tahlil qilishda foydalaning.
- Ovoz xususiyatlari: Mobil ilovalardagi ovozli muloqot funktsiyasini murakkab so’rovlar uchun emas, balki tez va qisqa so’rovlar uchun foydalaning.
- Advanced Data Analysis: Ma’lumotlarni tahlil qilish funksiyasini Excel fayllar, CSV ma’lumotlar va boshqa jadvallar bilan ishlaganda qo’llang.
- Web Browsing: Plus a’zolari uchun mavjud bo’lgan veb qidiruv funksiyasi yangi ma’lumotlar olish va yangilanishlar uchun foydalidir.
Ehtiyot bo’ling:
ChatGPT bilan ishlashda shaxsiy ma’lumotlarni ulashishda ehtiyot bo’ling. Til modellari (shu jumladan ChatGPT) kiritilgan ma’lumotlarni o’rganish uchun saqlashi mumkin. Shuning uchun maxfiy ma’lumotlar, moliyaviy ma’lumotlar, shaxsiy identifikatsion ma’lumotlar yoki shaxsiy ma’lumotlarni kiritishdan qoching.
12. Cheklovlar va e’tiborga olish kerak bo’lgan jihatlar
ChatGPT-ning asosiy cheklovlari
Cheklov | Tavsilot | Qanday qilib boshqarish mumkin |
Ma’lumotlar yangiligi | ChatGPT ning bilim bazasi o’qitish davrida to’xtatilgan (cut-off date), yangi ma’lumotlarni bilmasligi mumkin. | Plus a’zolari Web Browsing orqali yangi ma’lumotlarga kirishlari mumkin. Yangi ma’lumotlarni qo’shimcha kontekst sifatida kiriting. |
Manba va havolalar | ChatGPT ko’pincha manba yoki havolalar bermaydi, chunki u ma’lumotlarni o’qitish davridagi umumiy bilimidan oladi. | «Iltimos, bu mavzu bo’yicha ishonchli manbalarni tavsiya qiling» deb so’rang, lekin manbalarni o’zingiz tekshiring. |
Hallusinatsiyalar | Ba’zida ChatGPT mavjud bo’lmagan ma’lumotlarni to’qib chiqarishi yoki noto’g’ri ma’lumotlar berishi mumkin. | Muhim ma’lumotlarni boshqa manbalar bilan tekshiring va «Iltimos, bu ma’lumotlardan qaysilari aniq va qaysilari taxminiy ekanligini ajratib bering» deb so’rang. |
Kontekst cheklovi | Har bir model ma’lum miqdordagi matnni (kontekst) «eslab qolishi» mumkin, undan oshgani unutiladi. | GPT-4o kabi katta kontekst modellari ishlating va muhim ma’lumotlarni muloqot boshida yoki takroran kiriting. |
Matematika va hisob-kitoblar | ChatGPT oddiy matematik operatsiyalarda ham xatoliklar qilishi mumkin. | Matematik hisob-kitoblar uchun Advanced Data Analysis funksiyasidan foydalaning yoki yuqori aniqlikdagi hisob-kitoblar uchun maxsus vositalardan foydalaning. |
Etika va xavfsizlik masalalari
- Mualliflik huquqlari: ChatGPT tomonidan yaratilgan kontentni foydalanganda mualliflik huquqlarini hurmat qiling va kerak bo’lsa modeldan foydalanganingizni ko’rsating.
- Plagiat: Akademik va professional ishlarda ChatGPT yordamida yaratilgan kontentni o’z nomingizdan taqdim etishda ehtiyot bo’ling va o’z institutingiz qoidalariga amal qiling.
- Noto’g’ri ma’lumotlar tarqatish: ChatGPT bergan ma’lumotlarni, ayniqsa sog’liq, qonun, moliya kabi muhim mavzularda, tekshirmay turib boshqalar bilan ulashmang.
- Bias va stereotiplar: ChatGPT ba’zida o’qitilgan ma’lumotlarda mavjud bo’lgan bias va stereotiplarni aks ettirishi mumkin. Bunday holatlarni aniqlab, tanqidiy ko’rib chiqing.
- Yomon niyatli maqsadlar: ChatGPT-ni spam, fishing, scam yoki har qanday turdagi ziyon etkazadigan kontentni yaratish uchun ishlatmang.
Tanqidiy fikrlashning ahamiyati
ChatGPT dan foydalanganda tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini saqlab qolish juda muhim:
- Ma’lumotlarni tekshirish: ChatGPT tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko’r-ko’rona ishonmang, ayniqsa faktlarga tegishli ma’lumotlarni tekshiring.
- Mulohaza yuritish: ChatGPT tavsiyalarini mulohaza qilmasdan qabul qilmang. O’z mulohazangizni qo’shing va qarorlar qabul qilishda mas’uliyatni o’z zimmangizga oling.
- Kontekst tushunish: ChatGPT ba’zida keng kontekstni yoki murakkab ijtimoiy vaziyatlarni to’liq tushunmaydi. Berilgan javobni o’zingizning bilim va tajribangiz asosida baholang.
- Alternativ nuqtai nazarlar: Muhim mavzularda ChatGPT’dan turli xil nuqtai nazarlarni so’rang va ularni solishtiring.
- Javoblarni qayta tekshirish: ChatGPT bergan kod, formula yoki boshqa texnik ma’lumotlarni ishlatishdan oldin ularni tekshiring va sinab ko’ring.
Xulosa:
ChatGPT o’sib boruvchi quvvatli vosita bo’lsa-da, uning javoblarini qayta tekshirish, nazorat qilish va tanqidiy baholash zarur. Bu sizga ChatGPT imkoniyatlarini samarali va to’g’ri ishlatishda yordam beradi.
13. Qo’shimcha manbalar
Rasmiy OpenAI manbalari
- OpenAI ChatGPT rasmiy sahifasi — ChatGPT haqida asosiy ma’lumotlar va yangiliklarni olish uchun
- ChatGPT narxlash sahifasi — Tariflar va narxlar haqida batafsil ma’lumot
- OpenAI API hujjatlari — API bilan ishlash bo’yicha texnik hujjatlar
- OpenAI yordam markazi — Ko’p so’raladigan savollar va yordam maqolalari
- ChatGPT ilovalarini yuklab olish sahifasi — Mobil va desktop ilovalar uchun
Prompt engineering manbalari
- ChatGPT Prompt Engineering qo’llanmasi — Eng yaxshi prompt yozish amaliyotlari
- OpenAI Prompt Engineering maslahatlar — ChatGPT uchun prompt engineering bo’yicha rasmiy maslahatlar
- DataCamp Prompt Engineering qo’llanmasi — Boshlovchilar uchun qo’llanma
- ChatGPT Prompt Engineering for Developers — Dasturchilar uchun kurs
Foydali o’quv manbalari
- Chat GPT yoki sun’iy intellekt qanday ishlaydi? — O’zbekcha video tushuntirish
- CHAT GPT OLIB KELADIGAN IMKONIYATLAR — Bobir Akilkhanov videosi
- Chat GPT dan ro’yxatdan o’tish va undan qanday foydalanish mumkin — O’zbekcha qo’llanma
- Sun’iy intellektni ishlatish usullari — ChatGPT, Bing, Midjourney bo’yicha qo’llanma
Kod yozish va API bilan ishlash manbalari
- 10X Your Code with ChatGPT — ChatGPT yordamida samarali kod yozish
- The ChatGPT API Beginners Guide — ChatGPT API bilan ishlash bo’yicha qo’llanma
- Coding with ChatGPT — Python kodlash uchun qo’llanma
- OpenAI Tokenizer — Token sonini hisoblash uchun vosita
Foydali maslahat:
ChatGPT bilan ishlash ko’nikmalarini oshirish uchun amaliyot eng yaxshi usuldir. Har kuni turli xil vazifalar uchun ChatGPT-ni sinab ko’ring va o’zingiz uchun eng yaxshi usullarni aniqlang.
Mavzuga doir:
Genspark.ai Genspark super agenti batafsil qo‘llanma O‘zbek tilida
AI bilan ishlashni endi boshlayotganlar uchun 5 eng oson vosita